Οι διαπραγματεύσεις για τον τερματισμό 41 ετών σύγκρουσης μεταξύ του τουρκικού κράτους και του Κουρδικού Εργατικού Κόμματος (PKK) έχουν λάβει συγκεκριμένη διάσταση. Στις 12 Μαΐου, δύο μήνες αφότου ο φυλακισμένος ηγέτης του PKK Αμπντουλάχ Οτσαλάν δια επιστολής καλούσε τους συντρόφους του να καταθέσουν τα όπλα, η ηγετική ομάδα του Partiya Karkeren Kurdistane ανακοίνωσε ότι εγκαταλείπει τον ένοπλο αγώνα και παραδίδει τον οπλισμό του. Μάλιστα προ ολίγων ημερών συμβολικά και μπροστά από τις κάμερες τουρκικών τηλεοπτικών μέσων έγινε μια «τελετουργική» παράδοση και καταστροφή φορητού οπλισμού από τους αγωνιστές της οργάνωσης. Το PKK, το οποίο αγωνίζεται για περισσότερα κουρδικά δικαιώματα και αυτονομία, έχει περιγράψει αρκετούς όρους που θεωρεί απαραίτητους για την διάλυσή του. Επιμένει ότι ο Οτσαλάν πρέπει να ηγηθεί και να διευθύνει την ειρηνευτική διαδικασία, ότι αναγνωρίζεται το δικαίωμα του στην δημοκρατική πολιτική στην Τουρκία και ότι παρέχονται ισχυρές νομικές εγγυήσεις στην οργάνωση.

Γιατί έρχεται τώρα η διάλυση;

• Από τη μία πλευρά, φαίνεται να υπάρχει μεγάλη λαχτάρα για ειρήνη μεταξύ της Τουρκίας και του PKK. Αυτό αποδεικνύεται από τις θετικές αντιδράσεις στην δήλωση του PKK τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Ο Ερντογάν, δήλωσε ότι η απεμπλοκή του ΡΚΚ από τον ένοπλο αγώνα (τρομοκρατία κατά την Άγκυρα) άνοιξε «τις πόρτες μιας νέας εποχής σε κάθε τομέα, δηλαδή την ενίσχυση της πολιτικής και της δημοκρατικής ικανότητας». Ωστόσο, υπάρχει σκεπτικισμός. Η Τουρκία βλέπει την ειρηνευτική διαδικασία πολύ διαφορετικά από τους Κούρδους, αναφερόμενη σε αυτήν ως μέρος της πρωτοβουλίας της κυβέρνησης για «Τουρκία χωρίς τρομοκρατία», ενώ το κουρδικό κίνημα υιοθέτησε τον τίτλο της επιστολής του Οτσαλάν τον Φεβρουάριο, «Έκκληση για ειρήνη και δημοκρατική κοινωνία».
• Πολλοί βλέπουν την προθυμία του Ερντογάν να επιλύσει το κουρδικό ζήτημα ως πολιτικό ελιγμό από το κυβερνών κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ). Η τοποθέτησή του ως το κόμμα που τερμάτισε δεκαετίες «τρόμου» από το PKK θα επέτρεπε στο ΑΚΡ να εδραιώσει την εξουσία του έναντι της αντιπολίτευσης. Αλλά, παρά το γεγονός αυτό, υπάρχουν σαφείς λόγοι τόσο για το τουρκικό κράτος όσο και για το PKK να διαπραγματευτούν τώρα. Ένας από τους κύριους λόγους είναι η μεταβαλλόμενη γεωπολιτική δυναμική της Μέσης Ανατολής.

Ποιοι είναι αυτοί οι λόγοι;

• Στα τέλη του 2024, το καθεστώς του Μπάσαρ αλ-Άσαντ ανατράπηκε στην Συρία και η χώρα στην συνέχεια καταλήφθηκε από ισλαμιστές της Αλ Κάιντα. Η επιρροή του Ιράν έχει αποδυναμωθεί μετά την κατάρρευση τμημάτων του περιφερειακού δικτύου πληρεξουσίων του, κυρίως της Χαμάς στην Γάζα, της Χεζμπολάχ στο Λίβανο και εν μέρει των Χούθι στην Υεμένη. Το Ισραήλ, εν τω μεταξύ, συνεχίζει τον πόλεμό του στην Γάζα. Και έχει εντείνει τις στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Συρία, ιδιαίτερα κοντά στα κατεχόμενα από το Ισραήλ Υψίπεδα του Γκολάν, παράλληλα με ανοιχτές εκφράσεις υποστήριξης προς τις θρησκευτικές κοινότητες των Δρούζων της Συρίας. Η πολιτική της περιοχής αναδιαμορφώνεται και οι ηγέτες σε όλη την Μέση Ανατολή επανατοποθετούνται ανάλογα.
• Για το PKK και την ευρύτερη πολιτική του βάση, μια ειρηνευτική διαδικασία με την Τουρκία, εφόσον αυτή τελεσφορήσει, προσφέρει ένα μονοπάτι προς την ισότιμη δημοκρατική συμμετοχή και την μακροπρόθεσμη νομιμότητα για τους Κούρδους στην Μέση Ανατολή μετά από σχεδόν έναν αιώνα αγώνα. Αυτό σηματοδοτήθηκε από την Κουρδική Εθνική Διάσκεψη τον Απρίλιο του 2025. Η διάσκεψη, στην οποία συμμετείχαν διάφορα κουρδικά κόμματα και οργανώσεις, υπογράμμισε την σημασία του στρατηγικού συντονισμού μεταξύ των Κούρδων στην περιοχή. Για την Τουρκία, η ειρήνη με το PKK τώρα θα μείωνε περαιτέρω την αποδυναμωμένη ικανότητα του Ιράν να προβάλλει ισχύ προς τα δυτικά. Θυμίζουμε ότι ορισμένες ομάδες που συνδέονται με το PKK, όπως οι μονάδες αντίστασης Sinjar στο βόρειο Ιράκ, έχουν υποστηριχθεί έμμεσα από το Ιράν.
• Επίσης το κουρδικό ζήτημα έχει δημιουργήσει τριβές στη διπλωματική προσέγγιση της Τουρκίας προς τις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Αντιμετωπίζοντας το μακροχρόνιο κουρδικό ζήτημα, η Άγκυρα θα μπορούσε να θέσει τις βάσεις για πιο σταθερές σχέσεις με την Δύση. Αυτές οι σχέσεις είναι ιδιαίτερα σημαντικές τώρα, καθώς η Τουρκία επιδιώκει να αναλάβει έναν όλο και πιο βασικό ρόλο στην ευρωπαϊκή ασφάλεια.

Η διάλυση του PKK δεν θα εγγυηθεί την ειρήνη στην Τουρκία. Ο κουρδικός λαός αναμένει ίση υπηκοότητα, αναγνώριση της κουρδικής ως εθνικής γλώσσας, τροποποίηση του συνταγματικού άρθρου που ορίζει ότι κάθε τούρκος πολίτης είναι Τούρκος και το τέλος της πρακτικής της κυβέρνησης να απομακρύνει εκλεγμένους δημάρχους και να τους αντικαταστήσει με διορισμένους από το κράτος διαχειριστές. Απαιτούν επίσης την απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων και μεταρρυθμίσεις στους αντιτρομοκρατικούς νόμους της Τουρκίας, οι οποίοι χρησιμοποιούνται για την καταστολή του κουρδικού κινήματος. Τα θέματα αυτά θα συζητηθούν στο κοινοβούλιο της Τουρκίας τις επόμενες ημέρες, ενώ οι συνομιλίες για ένα νέο σύνταγμα αναμένεται να πραγματοποιηθούν το φθινόπωρο. Οι διαπραγματεύσεις δεν θα είναι απλές. Οι Κούρδοι χαρακτηρίζονται επίμονα ως αντάρτες, προδότες και τρομοκράτες από την αρχή της τουρκικής δημοκρατίας το 1923. Δεν θα είναι εύκολο να αλλάξουν παγιωμένες απόψεις εν μία νυκτί.

Επίσης είναι εντελώς ασαφές εάν όλα τα παρακλάδια του ΡΚΚ θα ακολουθήσουν την έκκληση για διάλυση. Είναι άγνωστο πως θα συμπεριφερθεί η κουρδική πολιτοφυλακή YPG, η οποία ελέγχει μεγάλες περιοχές στην βόρεια Συρία. Ένα άλλο ερώτημα είναι πώς πρέπει να προχωρήσει ο αφοπλισμός του ΡΚΚ το οποίο έχει χιλιάδες μαχητές, τόσο εντός της Τουρκίας όσο και στο Ιράκ.

Πάντως τα ιστορικά προηγούμενα δεν προδιαγράφουν θετική προσέγγιση για την ειρηνευτική επίλυση της σύγκρουσης μεταξύ του ΡΚΚ και της Άγκυρας. Τι εννοούμε;

Οι γεωπολιτικές εξελίξεις έχουν κατά καιρούς ανοίξει τον δρόμο για την ειρήνη μεταξύ της Τουρκίας και των Κούρδων. Μετά από κάθε επεισόδιο γεωπολιτικής αναταραχής στην Μέση Ανατολή, την κατάρρευση της ΕΣΣΔ το 1991, τις επιθέσεις της Αλ Κάιντα στις 11.9 του 2001 και την «Αραβική Άνοιξη» το 2011, η Τουρκία διεξήγαγε διαπραγματεύσεις με τους Κούρδους. Το 1991, ο Τούρκος πρόεδρος Τουργκούτ Οζάλ επικοινώνησε με τους Κούρδους πολιτικούς ηγέτες στο Ιράκ, τον Τζαλάλ Ταλαμπανί και τον Μασούντ Μπαρζανί. Η ανάπτυξη των σχέσεων μεταξύ των ιρακινών Κούρδων ηγετών και της Τουρκίας σύντομα εξελίχθηκε σε ανεπίσημες ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις με το PKK το 1993, στις οποίες ο Τζαλάλ Ταλαμπανί διαδραμάτισε αποφασιστικό ρόλο ως μεσολαβητής μεταξύ της Τουρκίας και του PKK. Ο Οζάλ πίστευε ότι η Τουρκία θα κέρδιζε πλεονέκτημα συνεργαζόμενη με τους Κούρδους στην Μέση Ανατολή έναντι των ΗΠΑ. Ο Ταλαμπανί αισθάνθηκε ότι η ικανοποίηση του χορηγού του (Οζάλ) «θα μπορούσε να συμβάλει στην ενίσχυση της συνολικής θέσης των Κούρδων σε όλη την Μέση Ανατολή». Ωστόσο, αυτή η διαδικασία έληξε απότομα όταν ο Οζάλ πέθανε στις 17 Απριλίου 1993, καθώς το τουρκικό βαθύ κράτος δεν συμμεριζόταν την προσέγγισή του.

Μια άλλη αναβίωση των ειρηνευτικών συνομιλιών με τους Κούρδους συνέβη όταν οι ΗΠΑ εισέβαλαν στο Ιράκ το 2003. Η ειρήνη με το PKK, ειδικότερα, ήταν στα χαρτιά ακόμη και πριν από την 11.9., καθώς ο ηγέτης του PKK Αμπντουλάχ Οτσαλάν είχε φυλακιστεί στο νησί İmralı στην Τουρκία από το 1999. Επιπλέον, το PKK είχε κηρύξει κατάπαυση του πυρός το 1999 και μάλιστα «αυτοδιαλύθηκε» το 2002, μεταρρυθμιζόμενο ως Κογκρέσο για την Ελευθερία και την Δημοκρατία στο Κουρδιστάν (KADEK) για να διαπραγματευτεί μια ειρηνική διευθέτηση.

Στην πραγματικότητα, οι ανεπίσημες διαπραγματεύσεις με το PKK δεν ξεκίνησαν πριν από το 2008, όταν η Τουρκία ξεκίνησε μια «διαδικασία ανοίγματος» με την νεοσυσταθείσα περιφερειακή κυβέρνηση του Κουρδιστάν (KRG) στο Ιράκ. Αυτή την φορά, σε αντίθεση με το 1993 επί Οζάλ, η προσέγγιση με τους Κούρδους υποστηρίχθηκε τόσο από το τουρκικό βαθύ κράτος όσο και από την διεθνή κοινότητα, καθώς και οι δύο συμφώνησαν στην αναγκαιότητα της τουρκο-κουρδικής ειρήνης για να ανοίξει τον δρόμο για την Τουρκία να αναλάβει ηγετικό ρόλο, οικονομικό και πολιτικό στην Μέση Ανατολή. Παρόλο που αυτός ο δεύτερος γύρος διαπραγματεύσεων μεταξύ της Τουρκίας και του PKK ανεστάλη για μερικά χρόνια κατά την διάρκεια της «Αραβικής Άνοιξης» μετά το 2011, επαναλήφθηκε μετά το 2013 με την πλήρη και ρητή δέσμευση όλων των μερών, της Τουρκίας, της KRG, του PKK και της Αυτόνομης Διοίκησης της Βόρειας και Ανατολικής Συρίας (Autonomous Administration of North and East Syria, AANES), στο πλαίσιο μιας διαπραγματευτικής διαδικασίας (η διαδικασία του İmralı) όπου η Τουρκία και οι Κούρδοι τοποθετήθηκαν ως στρατηγικοί εταίροι στην Μέση Ανατολή «υπό το λάβαρο του Ισλάμ».

Επομένως, μπορεί να υποστηριχθεί ότι, πρώτον, η κινητήρια δύναμη πίσω από τις διαπραγματεύσεις μετά το 1993 μεταξύ της Τουρκίας και του PKK ήταν η περιφερειακή και όχι μια εσωτερική δυναμική. Δεύτερον, παρόλο που οι διαπραγματεύσεις διεξήχθησαν μεταξύ της Τουρκίας και του PKK, οι κουρδικοί πολιτικοί παράγοντες στο Ιράκ και την Συρία συμμετείχαν επίσης τουλάχιστον περιστασιακά σε διαφορετικά επίπεδα. Τρίτον, ο στόχος των διαπραγματεύσεων ήταν τελικά μια συνεργασία μεταξύ της Τουρκίας και των Κούρδων στο σύνολό τους στην Μέση Ανατολή, και όχι απλώς μια ειρηνική λύση στην κουρδική σύγκρουση εντός της Τουρκίας. Ωστόσο, ο κύριος παράγοντας που οδήγησε στον τερματισμό των διαπραγματεύσεων σχετιζόταν με την εσωτερική δυναμική στην Τουρκία και όχι με την περιφερειακή κατάσταση.

Από την άποψη αυτή, μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι η μοίρα των διαδικασιών διαπραγμάτευσης καθορίστηκε από την Άγκυρα εκ των ακολούθων εξελίξεων: Το 1993, ο αγώνας εξουσίας μεταξύ του πολιτικού και του στρατιωτικού κατεστημένου, όπου επικράτησε ο στρατιωτικός παράγοντας. Το 2008-2010, ο εσωτερικός πολιτικός αγώνας καθώς τα ισλαμικά στελέχη εισήλθαν στην γραφειοκρατία ασφαλείας και η δύναμη του στρατού μειώθηκε υπό την κυβέρνηση του ισλαμικού Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ). Και τέλος, οι πολιτικές επιπτώσεις των γενικών εκλογών της 7ης Ιουνίου 2015, όπου το ΑΚΡ απέτυχε να ανταποκριθεί στις προσδοκίες, ενώ το κουρδικό HDP (Λαϊκό Δημοκρατικό Κόμμα) σημείωσε απροσδόκητη επιτυχία. Οι στρατιωτικές και πολιτικές επιτυχίες των Κούρδων στην Συρία και το Ιράκ και η ορατή ενίσχυσή τους κατά την διάρκεια του αγώνα κατά του ISIS/DAESH είχαν επιταχύνει περαιτέρω αυτή την διαδικασία. Σε αυτό το πλαίσιο, οι αυξανόμενες αυταρχικές τάσεις στην Τουρκία επηρέασαν την κουρδική σύγκρουση όχι μόνο στην Τουρκία, αλλά και στο Ιράκ και την Συρία. Επιπλέον, οι στρατιωτικές επεμβάσεις της Τουρκίας στις γειτονικές κουρδικές οντότητες υπονόμευσαν τις όποιες προσπάθειες ειρήνευσης με τους Κούρδους αυτών των περιοχών.

Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και αν η σημερινή ειρηνευτική διαδικασία είναι ειλικρινής και από τις δυο πλευρές, μια ειρηνική λύση στην κουρδική σύγκρουση είναι απίθανη για το άμεσο μέλλον, δεδομένων των νέων παγκόσμιων γεωπολιτικών εκτιμήσεων, όπου τα συμφέροντα ασφαλείας θα κυριαρχήσουν στην πορεία των εξελίξεων στην Μέση Ανατολή. Στην πραγματικότητα, η αδιαφορία της διεθνούς κοινότητας (στην καλύτερη περίπτωση) για την τουρκική επιθετικότητα δεκαετιών εναντίον των Κούρδων, τόσο στο εσωτερικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο, αποδεικνύει ότι τέτοια συμφέροντα κυριαρχούν στο παιχνίδι.

Είναι πάντα δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να κάνουμε προβλέψεις για το μέλλον όταν πρόκειται για την πολιτική της Μέσης Ανατολής. Ωστόσο, δημιουργείται μια νέα ισορροπία στην Μέση Ανατολή, και σε αυτήν την νέα ισορροπία πολύ διαφορετικοί παίκτες θα καθίσουν στο ίδιο τραπέζι. Οι Κούρδοι δεν διαθέτουν την στρατιωτική και πολιτική δύναμη που απαιτείται για να επιτύχουν τις φιλοδοξίες τους μόνοι τους. Αλλά το ίδιο ισχύει και για κάθε παράγοντα που επιδιώκει να προβάλει εξουσία στο έδαφος του Κουρδιστάν χωρίς την συνεργασία των Κούρδων παραγόντων. Συνοπτικά, τόσο οι αποτυχημένες προσπάθειες απόκτησης κουρδικής κρατικής υπόστασης, ανεξαρτησίας ή αυτονομίας όσο και οι διεργασίες μέσω ειρηνευτικών διαδικασιών δείχνουν πώς οι παγκόσμιες και περιφερειακές αναταραχές και, ειδικότερα, οι γεωπολιτικοί αστερισμοί ανοίγουν ευκαιρίες για τους Κούρδους, επηρεάζουν την ενδοκουρδική δυναμική και επιδρούν στις πιθανότητες επιτυχίας ή ήττας.