Στο περίπλοκο τοπίο των διεθνών σχέσεων, συχνά εμφανίζονται θεωρίες για να εξηγήσουν και να προβλέψουν την συμπεριφορά μεταξύ των διαφορετικών κρατών. Μια εξαιρετικά διαδεδομένη σχολή στις διεθνείς σχέσεις είναι ο Ρεαλισμός.
Αναλυτικά ο Ρεαλισμός πιθανότατα αποτελεί την πλέον ευρέως αποδεκτή θεωρία στο πεδίο των διεθνών σχέσεων. Αυτή η θεωρία βασίζεται σε μια απαισιόδοξη αντίληψη για την ανθρώπινη φύση, η οποία θεωρείται ιδιοτελής και φίλαρχης, με αποτέλεσμα να εκδηλώνεται η σύγκρουση ως βασικό στοιχείο της διεθνούς πολιτικής. Η ρεαλιστική σκέψη επικεντρώνεται στο κράτος και τα συμφέροντα του, με κύριους στόχους την επιβίωση και την ανεξαρτησία του.
Λόγω έλλειψης υπερκυριαρχίας σε παγκόσμιο επίπεδο, ο ρεαλισμός αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως μια “διεθνή αναρχία”, όπου διαφορετικά κράτη εξισορροπούνται ή συγκρούονται μεταξύ τους. Αυτή η προσέγγιση διδάσκει την εφαρμογή της υποψίας για τις πράξεις των άλλων κρατών και αρνείται την ύπαρξη ηθικής εκτός των εθνικών συνόρων, ενώ άλλοτε δίνει προτεραιότητα στη δύναμη πάνω σε όλα τα άλλα και επιχειρηματολογεί για την συσσώρευση δύναμης, για την επίτευξη μιας “διεθνούς ισορροπίας”.
Σε αυτό το πλαίσιο, οι έννοιες του Επιθετικού Ρεαλισμού και του Αμυντικού Ρεαλισμού παρέχουν τα βασικά πλαίσια για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο τα έθνη πλοηγούνται στις πολυπλοκότητες της παγκόσμιας πολιτικής. Φυσικά υπάρχει και ο Κλασσικός Ρεαλισμός (Hobbes, Morgenthau) και ο Νεοκλασσικός Ρεαλισμός (Lobbell, Ripsman, Taliaferno).
Ωστόσο, μέσα σε αυτές τις καλά εδραιωμένες θεωρίες, έχει προκύψει μια άλλη έννοια, που μακάρι να ήταν απλώς χιουμοριστική, η οποία αψηφά τη συμβατική σοφία και αμφισβητεί την ίδια την ουσία της στρατηγικής σκέψης: ο Σουρεαλιστικός Ρεαλισμός.
Επινοώντας τον Σουρεαλιστικό Ρεαλισμό
Ο σουρεαλιστικός ρεαλισμός, ένας όρος που επινοήθηκε για να συλλάβει την παράδοξη προσέγγιση κάποιων κρατών για την άμυνα και την ασφάλεια τους, ενσωματώνει ένα σύνολο χαρακτηριστικών που αποκλίνουν από τις παραδοσιακές ρεαλιστικές αρχές. Στον πυρήνα του, ο σουρεαλιστικός ρεαλισμός συνεπάγεται σε ένα κράτος που δίνει προτεραιότητα στα συμφέροντα των συμμάχων του έναντι των δικών του, αποκτά όπλα χωρίς συνεκτικό στρατηγικό σχέδιο για την άμυνα του και συστηματικά παραμελεί να κτίσει ένα ισχυρό στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα. Αυτά τα χαρακτηριστικά, όταν συνδυάζονται, δημιουργούν ένα επικίνδυνο μονοπάτι γεμάτο τρωτά σημεία και αβεβαιότητες για την μελλοντική ύπαρξη αυτού του κράτους.
Ο σουρεαλιστικός ρεαλισμός συμπυκνώνει ένα παράδοξο όπου η στρατηγική που ακολουθεί ένα κράτος φαίνεται σουρεαλιστική στην περιφρόνηση της συμβατικής σοφίας σχετικά με την επιδίωξη της διπλωματικής και στρατιωτικής δύναμης καθώς και της σχετικής ασφάλειας, αλλά εμμένει στη ρεαλιστική αντίληψη ότι τα κράτη λειτουργούν με ιδιοτελή τρόπο εντός του αναρχικού διεθνούς συστήματος.
Η «σουρεαλιστική» πτυχή αυτής της προσέγγισης έγκειται στην απομάκρυνση της από την ορθολογική, στρατηγική σκέψη, καθώς τέτοια σουρεαλιστικά κράτη δίνουν προτεραιότητα στα βραχυπρόθεσμα κέρδη ή τις συμβολικές χειρονομίες έναντι της μακροπρόθεσμης ασφάλειας και σταθερότητας.
Από την άλλη πλευρά του ίδιου νομίσματος, το μέρος του «ρεαλισμού» του σουρεαλιστικού ρεαλισμού αναγνωρίζει ότι, αντίθετα με τις προσδοκίες, ορισμένα κράτη υιοθετούν πράγματι αυτή την προσέγγιση ενώ δέχονται ότι οι αντίπαλοι τους μπορεί μια μέρα να δράσουν εντελώς αρνητικά εναντίον τους είτε σε διπλωματικό είτε σε στρατιωτικό πεδίο.
Είτε καθοδηγούνται από μια τέτοια εσωτερική πολιτική δυναμική που εμπεριέχει λανθασμένες αντιλήψεις για την ασφάλεια είτε από ουτοπικούς στρατηγικούς υπολογισμούς για την άμυνα, αυτά τα κράτη πλοηγούνται στη διεθνή σκηνή μέσα από ένα φακό που αψηφά τις παραδοσιακές αρχές ύπαρξης ενός κράτους, διακινδυνεύοντας σε αυτή τη διαδικασία τη δική τους ασφάλεια και σταθερότητα.
Προτεραιότητα των συμφερόντων των συμμάχων πάνω από τα δικά τους εθνικά συμφέροντα
Το πρώτο χαρακτηριστικό γνώρισμα του σουρεαλιστικού ρεαλισμού σε ένα κράτος έγκειται στην προτεραιότητα των συμφερόντων των συμμάχων πάνω από τα δικά του εθνικά συμφέροντα.
Ενώ οι συμμαχίες μπορεί να είναι ζωτικής σημασίας για την ενίσχυση της ασφάλειας και την ενίσχυση της διπλωματικής μόχλευσης, η θυσία κυριαρχικών συμφερόντων υπέρ των συμμάχων μπορεί να οδηγήσει σε μια άσχημη θέση στην παγκόσμια σκηνή. Επιδιώκοντας την πιστή αφοσίωση στα συμφέροντα ξένων κρατών και οργανισμών, τα κράτη που εφαρμόζουν τον σουρεαλιστικό ρεαλισμό κινδυνεύουν να υπονομεύσουν την δική τους αυτονομία και κυριαρχία και να εμπλακούν σε συγκρούσεις ή υποχρεώσεις που δεν εξυπηρετούν τους στρατηγικούς τους στόχους.
Απερίσκεπτη απόκτηση όπλων χωρίς συνεκτικό στρατηγικό όραμα
Επιπλέον, ο σουρεαλιστικός ρεαλισμός εκδηλώνεται με την απερίσκεπτη απόκτηση όπλων χωρίς συνεκτικό στρατηγικό όραμα. Αντί να αξιολογούν προσεκτικά τις αμυντικές τους ανάγκες και να σχεδιάζουν μια ολοκληρωμένη στρατιωτική στρατηγική, τα κράτη που ακολουθούν αυτό το παράδειγμα εμπλέκονται σε τυχαίες προμήθειες όπλων, συχνά καθοδηγούμενες από βραχυπρόθεσμες εκτιμήσεις ή πολιτικές σκοπιμότητες. Αυτή η κοντόφθαλμη προσέγγιση καθιστά αυτά τα κράτη ευάλωτα σε στρατηγικές εκπλήξεις και ανίκανα να ανταποκριθούν αποτελεσματικά στις εξελισσόμενες απειλές για την ασφάλεια τους.
Κραυγαλέα απουσία στρατηγικών προβλέψεων
Επιπλέον, ο σουρεαλιστικός ρεαλισμός χαρακτηρίζεται από μια κραυγαλέα απουσία στρατηγικής πρόβλεψης (strategic foresight) σχετικά με πιθανά μελλοντικά σενάρια και τις ενέργειες των αντιπάλων τους. Τα κράτη που εμμένουν σε αυτή τη νοοτροπία αποτυγχάνουν να προβλέψουν τις αναδυόμενες προκλήσεις ή να αναλύσουν τη γεωπολιτική δυναμική στην άμεση γειτνίαση τους. Χωρίς σαφή κατανόηση των απειλών που αντιμετωπίζουν και των δυνατοτήτων των αντιπάλων τους, βρίσκονται απροετοίμαστοι για να διαφυλάξουν τα συμφέροντα της δικής τους εθνικής ασφάλειας.
Έλλειψη επενδύσεων σε ένα ισχυρό στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα
Ίσως το πιο ανησυχητικό είναι η έλλειψη επενδύσεων σε ένα ισχυρό στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα, ακρογωνιαίο λίθο των αμυντικών δυνατοτήτων κάθε κράτους. Στη σφαίρα του σουρεαλιστικού ρεαλισμού, αυτέ οι χώρες που τον ασπάζονται παραμελούν την ανάπτυξη των εγχώριων αμυντικών βιομηχανιών, επιλέγοντας αντ ‘αυτού να βασίζονται σε εξωτερικές πηγές για τα όπλα και τον στρατιωτικό εξοπλισμό τους. Αυτή η εξάρτηση όχι μόνο υπονομεύει την εθνική κυριαρχία, αλλά τις αφήνει επίσης ευάλωτες σε διαταραχές στην παγκόσμια αλυσίδα εφοδιασμού καθώς και σε διπλωματικές πιέσεις από τους ξένους προμηθευτές.
Επιπροσθέτως χωρίς εγχώρια πολεμική βιομηχανία δεν μπορεί ένα κράτος να αμυνθεί σε μια μακροχρόνια εμπόλεμη κατάσταση.
Προσδοκία ότι οι σύμμαχοι θα σπεύσουν να βοηθήσουν σε περίπτωση επίθεσης
Επιπλέον, ένα σουρεαλιστικό ρεαλιστικό κράτος συχνά τρέφει τη μη ρεαλιστική προσδοκία ότι οι σύμμαχοι του θα σπεύσουν να το βοηθήσουν σε περίπτωση επίθεσης, ανεξάρτητα από τις απερίσκεπτες ή κοντόφθαλμες πολιτικές που ακολουθεί. Αυτή η αίσθηση του δικαιώματος πηγάζει από μια λανθασμένη εμπιστοσύνη στη δύναμη των συμμαχιών και την αποτυχία να αναγνωριστούν οι περιορισμοί των αμοιβαίων αμυντικών δεσμεύσεων.
Βασιζόμενα στην καλή θέληση και τις στρατιωτικές δυνατότητες των συμμάχων χωρίς να ανταποδίδουν σε είδος, τα σουρεαλιστικά ρεαλιστικά κράτη κινδυνεύουν να τεντώσουν τις διπλωματικές σχέσεις και να διαβρώσουν την εμπιστοσύνη μεταξύ των συμμάχων τους.
Αυτή η λανθασμένη εξάρτηση από την εξωτερική υποστήριξη υπογραμμίζει περαιτέρω την ελαττωματική φύση του σουρεαλιστικού ρεαλισμού, καθώς εκθέτει τα έθνη στις ιδιοτροπίες της γεωπολιτικής δυναμικής πέρα από τον έλεγχο τους, με δυνητικά ολέθριες συνέπειες για την ασφάλεια και τη σταθερότητα τους.
Συμπεράσματα
Ο σουρεαλιστικός ρεαλισμός αντιπροσωπεύει μιαν απόκλιση από τις καθιερωμένες αρχές της ρεαλιστικής θεωρίας, ενσωματώνοντας ένα επικίνδυνο μείγμα στρατηγικής μυωπίας, απόλυτης εξάρτησης και απερίσκεπτης παραμέλησης των εδραιωμένων αρχών για την άμυνα και την ασφάλεια ενός κράτους.
Τα κράτη που υιοθετούν αυτή την προσέγγιση κινδυνεύουν να θέσουν σε κίνδυνο την ασφάλεια, την κυριαρχία και τα μακροπρόθεσμα στρατηγικά τους συμφέροντα. Καθώς το διεθνές τοπίο γίνεται όλο και πιο περίπλοκο και απρόβλεπτο, η ραστώνη του σουρεαλιστικού ρεαλισμού πρέπει να αντιμετωπιστεί με σκεπτικισμό, επαγρύπνηση και απεμπλοκή, για να μην οδηγήσει μια μέρα σε εξαιρετικά επικίνδυνες συνέπειες.
Θεόδωρος Κωστής
