Ο Hugo Grotius (1583-1645), γνωστός και ως Huig de Groot, ήταν Ολλανδός νομικός, πολιτικός, θεολόγος και φιλόσοφος. Θεωρείται μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες στην ανάπτυξη του διεθνούς δικαίου και της θεωρίας του φυσικού δικαίου.
Το έργο του Γκρότιους συνδέεται συχνά με το σημαντικό έργο του “De jure belli ac pacis” (Περί του Δικαίου του Πολέμου και της Ειρήνης), που δημοσιεύθηκε το 1625. Το έργο αυτό έθεσε τα θεμέλια για το σύγχρονο διεθνές δίκαιο και θεωρείται μία από τις πρώτες προσπάθειες συστηματοποίησης των αρχών του φυσικού δικαίου στο πλαίσιο των διακρατικών σχέσεων.
Grotius: Υπέρμαχος του διεθνούς δικαίου
Εδώ είναι μερικές βασικές αρχές και προϋποθέσεις που σχετίζονται με το έργο του Grotius:
1. Φυσικός νόμος: Ο Grotius πίστευε στην ύπαρξη ενός καθολικού και αμετάβλητου συνόλου αρχών που διέπουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, το οποίο ανέφερε ως φυσικό νόμο. Αυτός ο νόμος προέρχεται από τη λογική και ισχύει για όλα τα ανθρώπινα όντα, ανεξάρτητα από την εθνικότητα ή τον πολιτισμό τους.
2. Θεωρία του δίκαιου πολέμου: Ο Grotius συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη της θεωρίας του δίκαιου πολέμου (just war theory). Υποστήριξε ότι οι πόλεμοι θα μπορούσαν να δικαιολογηθούν υπό ορισμένες συνθήκες, όπως η αυτοάμυνα ή η υπεράσπιση άλλων. Τόνισε επίσης τη σημασία της αναλογικότητας και της αποφυγής περιττής βλάβης στον πόλεμο.
3. Κρατική κυριαρχία και διεθνές δίκαιο: Ο Grotius αναγνώριζε την κυριαρχία των κρατών, αλλά υποστήριζε επίσης την ύπαρξη ενός ανώτερου δικαίου που διέπει τις σχέσεις μεταξύ των κρατών. Πρότεινε ότι τα έθνη θα πρέπει να δεσμεύονται από ορισμένες αρχές του φυσικού δικαίου, ακόμη και ελλείψει κεντρικής αρχής για την επιβολή τους. Αυτή η ιδέα έθεσε τις βάσεις για το σύγχρονο διεθνές δίκαιο.
4. Ελευθερία των θαλασσών: Ο Grotius ένθερμα υποστήριζε την ελευθερία των θαλασσών ή θαλάσσιων οδών, υποστηρίζοντας την αρχή ότι η θάλασσα πρέπει να είναι ανοιχτή σε όλα τα έθνη για ναυσιπλοΐα και εμπόριο. Στήριξε αυτό το επιχείρημα στις αρχές του φυσικού δικαίου και αμφισβήτησε την έννοια του αποκλειστικού εδαφικού ελέγχου των θαλάσσιων χώρων.
5. Συμβατική θεωρία της κυβέρνησης: Ο Grotius πρότεινε μια συμβατική “θεωρία της κυβέρνησης”, υποδηλώνοντας ότι η πολιτική εξουσία προέρχεται τελικά από τη συναίνεση των κυβερνωμένων. Αυτή η ιδέα επηρέασε μεταγενέστερους στοχαστές, συμπεριλαμβανομένου του John Locke και των συντακτών του Αμερικανικού Συντάγματος.
Συνολικά, η κύρια προϋπόθεση του έργου του Grotius είναι η πίστη στην ύπαρξη του φυσικού δικαίου ως βάση για ηθικές και νομικές αρχές, οι οποίες ισχύουν παγκοσμίως για άτομα και κράτη. Οι ιδέες του είχαν βαθύ αντίκτυπο στην ανάπτυξη του διεθνούς δικαίου, της θεωρίας του δίκαιου πολέμου και της πολιτικής φιλοσοφίας.
Σύγκριση με τη Σχολή του Επιθετικού Ρεαλισμού
Η σύγκριση των θεωριών του Hugo Grotius, ιδιαίτερα στις διεθνείς σχέσεις, με τον επιθετικό ρεαλισμό (ΗΠΑ), ο οποίος είναι μια τάση ρεαλιστικής σκέψης με την άλλη να είναι ο αμυντικός ρεαλισμός (Ρωσία), αναδεικνύει αντικρουόμενες προοπτικές σχετικά με τη φύση των διεθνών σχέσεων, τον ρόλο των κρατών και τη βάση των κανόνων και της τάξης στο διεθνές σύστημα. Ας αναλύσουμε τη σύγκριση:
1. Φύση των Διεθνών Σχέσεων:
Grotius: Ο Grotius πίστευε στην ύπαρξη του φυσικού νόμου, ο οποίος υποστήριζε ότι παρείχε ένα πλαίσιο για ηθική συμπεριφορά και συνεργασία μεταξύ των κρατών. Τόνισε τη σημασία αρχών όπως η δικαιοσύνη, η αμοιβαιότητα και ο αμοιβαίος σεβασμός στις διεθνείς σχέσεις.
Επιθετικός ρεαλισμός: Ο επιθετικός ρεαλισμός, από την άλλη πλευρά, χαρακτηρίζεται από μια πραγματιστική άποψη για τις διεθνείς σχέσεις. Υποθέτει ότι τα κράτη υποκινούνται κυρίως από ιδιοτέλεια, εξουσία και ανησυχίες για την ασφάλεια τους. Οι επιθετικοί ρεαλιστές υποστηρίζουν ότι η διεθνής πολιτική είναι εγγενώς ανταγωνιστική, πλήρως επιρρεπής σε συγκρούσεις και άρα θα πρέπει να υπάρχει πρωτοβουλία επιθετικών κινήσεων που ιδανικά δεν θα πρέπει εμφανώς να παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο.
2. Βάση για την τάξη στο διεθνές σύστημα:
Grotius: Ο Grotius πίστευε ότι υπάρχει μια φυσική τάξη στις διεθνείς σχέσεις που βασίζεται στις οικουμενικές αρχές της δικαιοσύνης και της ηθικής. Υποστήριξε ότι η τήρηση των αρχών του φυσικού δικαίου θα μπορούσε να μετριάσει τις συγκρούσεις και να προωθήσει τη σταθερότητα στο διεθνές σύστημα.
Επιθετικός ρεαλισμός: Οι επιθετικοί ρεαλιστές υποστηρίζουν ότι η τάξη στο διεθνές σύστημα διατηρείται κυρίως μέσω της ισορροπίας δυνάμεων μεταξύ των κρατών. Τονίζουν τη σημασία της στρατιωτικής ισχύος και της ικανότητας αποτροπής πιθανών αντιπάλων ως βασικών παραγόντων για τη διατήρηση της σταθερότητας.
3. Συμπεριφορά κατάστασης:
Grotius: Ο Grotius υποστήριξε την ηθική συμπεριφορά των κρατών, συμπεριλαμβανομένου του σεβασμού των συνθηκών, της τήρησης των αρχών του δίκαιου πολέμου και της ειρηνικής επίλυσης των διαφορών όποτε είναι δυνατόν. Πίστευε ότι τα κράτη πρέπει να προσπαθούν να τηρούν τα ηθικά πρότυπα ακόμη και ελλείψει κεντρικής εξουσίας.
Επιθετικός ρεαλισμός: Οι επιθετικοί ρεαλιστές υποστηρίζουν ότι τα κράτη πρέπει να δίνουν προτεραιότητα στα δικά τους συμφέροντα πάνω απ’ όλα και να είναι πρόθυμα να χρησιμοποιήσουν βία για να επιτύχουν τους στόχους τους, εάν είναι απαραίτητο. Βλέπουν τη διεθνή πολιτική ως ένα πεδίο όπου κυριαρχεί η δυναμική της εξουσίας και η επιδίωξη των εθνικών συμφερόντων με χρήση της πρωτοβουλίας των κινήσεων.
4. Απόψεις για την κυριαρχία:
Grotius: Ενώ αναγνωρίζει την κυριαρχία των κρατών, ο Grotius υποστήριξε επίσης την ύπαρξη ενός ανώτερου νόμου που διέπει τις σχέσεις μεταξύ των κρατών. Πίστευε ότι τα κράτη δεσμεύονται από ορισμένες αρχές του φυσικού δικαίου, ακόμη και ελλείψει κεντρικής εξουσίας.
Επιθετικός ρεαλισμός: Οι επιθετικοί ρεαλιστές τείνουν να δίνουν προτεραιότητα στην κρατική κυριαρχία και αυτονομία πάνω απ’ όλα. Είναι σκεπτικοί για τους διεθνείς νομικούς κανόνες και θεσμούς που θα μπορούσαν να περιορίσουν την κρατική συμπεριφορά, θεωρώντας τους ως δυνητικά υπονομεύοντας την κρατική κυριαρχία τους.
Συνοπτικά, οι θεωρίες του Grotius τονίζουν τη σημασία των ηθικών αρχών, του φυσικού δικαίου και της συνεργασίας μεταξύ των κρατών στις διεθνείς σχέσεις, ενώ ο επιθετικός ρεαλισμός δίνει προτεραιότητα στην εξουσία, το προσωπικό συμφέρον και την ανταγωνιστική φύση της διεθνούς πολιτικής. Επιπλέον ο επιθετικός ρεαλισμός τονίζει την αξία της πρωτοβουλίας κινήσεων έναντι των άλλων κρατών σε όλα θέματα, είτε εσωτερικά είτε εξωτερικά που τα διέπουν.
Συγκεκαλυμμένος επιθετικός ρεαλισμός: Υπηρεσίες πληροφοριών και αλλαγή καθεστώτων
Οι υπηρεσίες πληροφοριών διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στην προώθηση των εθνικών συμφερόντων των κρατών, συχνά λειτουργώντας με παράνομο τρόπο για τη συλλογή πληροφοριών, τον επηρεασμό γεγονότων και την προστασία του κράτους τους από πιθανές απειλές. Ενώ πολλές δραστηριότητες πληροφοριών φαινομενικά συμμορφώνονται με το διεθνές δίκαιο, ορισμένες στρατηγικές και επιχειρήσεις είναι σχεδιασμένες να προωθούν κρυφά τις αρχές του επιθετικού ρεαλισμού ενώ παράλληλα να μην αναταράσσουν τους κανόνες του διεθνούς δικαίου.
Ένας τρόπος με τον οποίο οι υπηρεσίες πληροφοριών μπορούν να το κάνουν αυτό είναι να συμμετέχουν σε μυστικές επιχειρήσεις που εκμεταλλεύονται κενά ή ασάφειες στο διεθνές δίκαιο. Για παράδειγμα, οι υπηρεσίες πληροφοριών μπορεί να υποστηρίζουν ομάδες πληρεξουσίων (proxy groups) ή να συμμετέχουν σε μυστικές στρατιωτικές ενέργειες με τρόπους που επιτρέπουν στο κράτος να διατηρεί εύλογη δυνατότητα άρνησης (deniability) και να αποφεύγει την άμεση νομική ενοχή.
Επιπλέον, οι υπηρεσίες πληροφοριών μπορούν να χειραγωγήσουν πληροφορίες ή να συμμετάσχουν σε εκστρατείες παραπληροφόρησης για να διαμορφώσουν διεθνείς αντιλήψεις και αφηγήσεις υπέρ των συμφερόντων του κράτους, ακόμη και αν αυτές οι ενέργειες υπονομεύουν τις αρχές της διαφάνειας και της αλήθειας που υποστηρίζονται από το διεθνές δίκαιο.
Επιπλέον, οι υπηρεσίες πληροφοριών ενδέχεται να εμπλακούν σε οικονομική κατασκοπεία ή επιχειρήσεις στον κυβερνοχώρο που στοχεύουν ξένες οντότητες για να αποκτήσουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα για το κράτος τους, ακόμη και αν τέτοιες ενέργειες παραβιάζουν τις αρχές της κυριαρχίας και της μη παρέμβασης.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα του επιθετικού ρεαλισμού χωρίς την εμφανή παραβίαση του διεθνούς δικαίου είναι η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ με την αντικατάσταση κυβερνήσεων (regime change). Αυτή η στρατηγική του επιθετικού ρεαλισμού είναι τόσο παλιά όσο η προσάρτηση του Τέξας και η εισβολή στην Καλιφόρνια εναντίον του Μεξικού (1846-1848) και τόσο πρόσφατη όσο η υπόθεση της Ουκρανίας με την πορτοκαλί επανάσταση και την ανατροπή του Yanukovich το 2014.
Συνολικά, ενώ οι υπηρεσίες πληροφοριών μπορούν να λειτουργούν εξωτερικά στο πλαίσιο του διεθνούς δικαίου, οι συγκεκαλυμμένες ενέργειες και στρατηγικές τους συχνά χρησιμεύουν για την προώθηση των επιθετικών πολιτικών ρεαλισμού του κράτους που εκπροσωπούν, δίνοντας προτεραιότητα στην ισχύ και το στρατηγικό πλεονέκτημα στη διεθνή σκηνή, ιδανικά χωρίς να μπορούν να κατηγορηθούν από τα άλλα κράτη.
Φυσικά αυτές οι ενέργειες αλλαγής καθεστώτων από τις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες δεν συμβάλλουν στην ασφάλεια των ΗΠΑ ως χώρα αλλά στην εξυπηρέτηση συμφερόντων πολυεθνικών εταιριών, τραπεζών και χρηματιστηριακών οργανισμών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η επιχείρηση PBSuccess το 1954 στην Γουατεμάλα, από όπου προήλθε και η ονομασία “banana republic”, ενώ σημερινό τέτοιο παράδειγμα είναι το ξεπούλημα των εδαφών στην Ουκρανία από τον Ζελένσκι σε χρηματιστηριακές εταιρίες και τράπεζες όπως η Blackrock και η JPMorgan Chase.
Συμπεράσματα
Επομένως, η σύγκριση των θεωριών του Hugo Grotius με τον επιθετικό ρεαλισμό φωτίζει αντικρουόμενες προοπτικές σχετικά με τη φύση των διεθνών σχέσεων και της κρατικής συμπεριφοράς.
Ενώ ο Grotius υποστήριζε τις ηθικές αρχές, το φυσικό δίκαιο και τη συνεργασία μεταξύ των κρατών, ο επιθετικός ρεαλισμός δίνει προτεραιότητα στην εξουσία, το προσωπικό συμφέρον και τον ανταγωνισμό στη διεθνή σκηνή. Επιπλέον, η ανάλυση των δραστηριοτήτων των υπηρεσιών πληροφοριών αποκαλύπτει πώς τα κράτη μπορούν να προωθήσουν κρυφά τις επιθετικές πολιτικές ρεαλισμού τους, ενώ φαινομενικά να τηρούν το διεθνές δίκαιο.
Υπό αυτή την ιδιότητα, οι υπηρεσίες πληροφοριών λειτουργούν παράνομα, εκμεταλλευόμενες νομικές ασάφειες και συμμετέχοντας σε μυστικές ενέργειες, όπως η υποστήριξη ομάδων πληρεξουσίων (proxy insurgents), η διεξαγωγή επιχειρήσεων στον κυβερνοχώρο, η διάδοση παραπληροφόρησης για την απόκτηση στρατηγικού πλεονεκτήματος και οι ενέργειες για ανατροπή και αντικατάσταση καθεστώτων.
Παρά το γεγονός ότι τέτοιες ενέργειες λειτουργούν στο πλαίσιο του διεθνούς δικαίου, οι ενέργειες αυτές συχνά εξυπηρετούν την επιθετική ατζέντα ρεαλισμού του κράτους, δίνοντας προτεραιότητα στην ισχύ και το στρατηγικό κέρδος έναντι των ηθικών αρχών και της συνεργασίας.
Σε επόμενο άρθρο μας θα συγκρίνουμε την σύγκρουση του επιθετικού με τον αμυντικό ρεαλισμό, όπως για παράδειγμα στην σημερινή αντιπαράθεση ΗΠΑ-Ρωσίας και τις επιπλοκές του στην παγκόσμια ασφάλεια μιας και αυτές οι χώρες είναι κύριες πυρηνικές δυνάμεις.
Θεόδωρος Κωστής
