Οι αλλαγές στην ποσοτική αλλά και στην ποιοτική σύσταση των Ευρωπαϊκών πληθυσμών, όχι μόνον η αριθμητική μείωση αλλά και η γήρανση του πληθυσμού, χωρίς ανανέωση της γενετικής δεξαμενής, το λεγόμενο « δημογραφικό πρόβλημα»  θέτει μεγάλες προκλήσεις για πολλές Ευρωπαϊκές χώρες, και για την Ελλάδα. Μάλιστα, η ευρύτερη περιφέρεια της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, επηρεάζεται πολύ περισσότερο από άλλες περιοχές, από τις δημογραφικές αλλαγές. Η Παγκόσμια Τράπεζα αναφέρθηκε στην γήρανση αυτή ως την «τρίτη μετάβαση», μετά από την μετάβαση πρώτα στην δημοκρατία και εν συνεχεία στην οικονομία της ελεύθερης αγοράς.

Η διαδικασία της δημογραφικής γήρανσης στην Νοτιοανατολική Ευρώπη, πέραν της ρητορικής ορισμένων συλλόγων ή και πολιτικών, γίνεται άραγε αντιληπτή κατά την ουσία του διακυβεύματος  από τους πολιτικούς αλλά  και από το κοινό; Τα όποια αντανακλαστικά, έχουν στόχο την ενθάρρυνση της τεκνοποιίας των Ευρωπαίων ή περιορίζονται στο ενδιαφέρον για την δημοσκοπική κατανομή της δεξαμενής των ψήφων;  

Βέβαια, η γήρανση στις κοινωνίες δεν πρέπει να θεωρείται αφ’ εαυτής  καταστροφική, αλλά να εξετάζεται ως μέρος της γενικότερης κοινωνικής αλλαγής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο μπορούν να βρεθούν παραδείγματα για το πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε καλύτερα το φαινόμενο, ιδίως μέσω της μεγαλύτερης κοινωνικής συμμετοχής των ηλικιωμένων καθώς και της επανεξέτασης της μεταναστευτικής πολιτικής και της ενθάρρυνσης μέσω οικονομικών αλλά και θεσμικών μεταρρυθμίσεων και προσθηκών, της τεκνοποιίας.

Έχουμε λοιπόν από την μια συζητήσεις οι οποίες επικεντρώνονται στην γήρανση και στην θνησιμότητα, και από την άλλη στην γονιμότητα και στην αναπαραγωγή. Στην πρόσφατη (μεταξύ 14 και 16 Σεπτεμβρίου 2023) 5η Δημογραφική Σύνοδο Κορυφής η οποία φιλοξενήθηκε στην  Βουδαπέστη, τέθηκαν αυτά ακριβώς τα ζητήματα.

Τέτοια γεγονότα μπορούν να αποκτήσουν έναν πολύ σημαντικό ρόλο, διευρύνοντας το πεδίο  συζήτησης για την δημογραφική ανάπτυξη, την γονιμότητα, την δημιουργία οικογένειας, την γήρανση και την θνησιμότητα. Θα λέγαμε μάλιστα ότι γεγονότα σαν αυτό αναζωπυρώνουν την συζήτηση και μάλιστα σε μια εποχή κατά την οποίαν η Ευρώπη διανύει μια νέα, προκλητική πολιτική περίοδο. Οι συζητήσεις αυτές διαμορφώνονται υπό το πρίσμα διαφορετικών ιστορικοπολιτικών μπλοκ, ενός φιλελευθέρου το οποίο τάσσεται υπέρ της ελεύθερης αγοράς και υπέρ του «ανοίγματος», και ενός αντιφιλελεύθερου και  συχνά εθνικιστικού μπλοκ.

Η σύνοδος κορυφής του Σεπτεμβρίου αποτέλεσε ένα σημαντικό γεγονός μεταξύ των νεοσυντηρητικών στοχαστών και πολιτικών σε όλο τον κόσμο. Είναι πολύ ενδιαφέρον σε πολιτικό επίπεδο, το ότι αρχηγοί κρατών και πρωθυπουργοί της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και της Κεντρικής Ευρώπης εμφανίζονται δίπλα σε δυτικούς νεοσυντηρητικούς διανοούμενους και μάχιμες πολιτικές προσωπικότητες. Οι προσωπικότητες αυτές έχουν επικεντρωθεί κυρίως στο να αναζητούν ποιες πολιτικές και πώς μπορούν να εφαρμοστούν, πολιτικές οι οποίες αφορούν στην ενίσχυση της κοινωνικής και δημογραφικής θέσης των οικογενειών και των παιδιών και ταυτόχρονα στο πώς μπορούν να προστατευτούν οι «παραδοσιακές αξίες». Η συζήτηση αυτή συχνά συνδέεται με το ζήτημα των «ακραίων» επιπέδων μετανάστευσης λόγω της ώθησης από φτωχές, συχνά μουσουλμανικές χώρες ή/και «οργανωμένες συνωμοσίες των φιλελεύθερων ελίτ». Αυτή η κριτική στοχεύει στην επιβολή ιδεών ισχυρού ελέγχου χωρίς την συνήθη επιμονή στην συστηματική κριτική των κοινωνικοοικονομικών παραγόντων.

Η γήρανση, επί παραδείγματι, θεωρείται ότι συμβαίνει στο πλαίσιο της πολύ χαμηλής γονιμότητας και των προβλημάτων διατήρησης και αναπαραγωγής «παραδοσιακών» κοινοτήτων. Όπως ετέθη στην Σύνοδο, σκοπός είναι να αποφευχθεί η «μεγάλη αντικατάσταση» μέσω της «ανεξέλεγκτης» μετανάστευσης και των χαμηλών ρυθμών αναπαραγωγής. Το θέμα έχει επιλεγεί σε συνεργασία με νεοσυντηρητικούς πολιτικούς κύκλους και ειδικούς, οι οποίοι θεωρούν ότι η οικογένεια είναι το κλειδί για την ασφάλεια.

Σε αυτό το πλαίσιο, μερικά από τα θέματα τα οποία συζητήθηκαν είναι:

-Πώς μπορούμε να ενισχύσουμε τις παραδοσιακές κοινότητες;

-Πώς μπορούμε να ενισχύσουμε το αίσθημα ασφάλειας των παιδιών, των γονιών και των παππούδων;

-Τι σημαίνει ασφάλεια για τις οικογένειες;

-Πώς επηρεάζουν τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε το πώς είναι οι οικογένειες;

-Τι μας λέει η επιστήμη για το μέλλον των κοινοτήτων μας;

-Πώς μπορούμε να προστατεύσουμε τα παιδιά μας από τους κινδύνους του πραγματικού και του εικονικού κόσμου και τι πρέπει να κάνουμε για τις νέες προκλήσεις που φέρνουν στην ζωή μας οι προγραμματιστές της τεχνητής νοημοσύνης;

-Γιατί δεν γεννιούνται αρκετά παιδιά στην Ευρώπη και τι μπορούμε να κάνουμε για να αντιστρέψουμε την τάση;

-Μπορεί να τελειώσει ο «δημογραφικός χειμώνας» ο οποίος έπληξε την ήπειρό μας και, αν ναι, τι είδους ανανέωση μπορεί να ακολουθήσει;

-Ποια είναι τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε, όπου οι πληθυσμοί αυξάνονται, και πώς επηρεαζόμαστε;

Ο κίνδυνος, η ασφάλεια και το άγχος είναι λέξεις-κλειδιά που χρησιμοποιήθηκαν και ταιριάζουν πολύ καλά στο θέμα των δημογραφικών ανησυχιών. Η Ευρώπη και η Δύση κινδυνεύουν, και πρέπει να προστατευθούν από «αληθινούς» Ευρωπαίους και Δυτικούς, που δεν έχουν ξεχάσει τα μαθήματα της «χριστιανικής» και της «λευκής» ιστορίας, ήταν ο κοινός παρονομαστής.

Σε αυτό το πλαίσιο κυριαρχεί το άγχος της «μεγάλης αντικατάστασης».

Η θεωρία του άμεσου βιοπολιτικού ανταγωνισμού της Μεγάλης Αντικατάστασης έχει ένα εννοιολογικό πλαίσιο το οποίο προέρχεται από την Γαλλία (με την σημερινή του μορφή) και η οποία συγχωνεύει ή ανασυνδυάζει πολύ διαφορετικές παραδόσεις και βασίζεται ξεκάθαρα σε μια κριτική της παγκοσμιοποίησης που προσωποποίησε τον κίνδυνο ως μετανάστες και ομάδες ελίτ. Εξεγέρθηκε κατά της μετανάστευσης ως καθαρά έργο της αγοράς. Όσοι ακολουθούν αυτήν την σκέψη ισχυρίζονται ότι κατά την διάρκεια της παγκοσμιοποίησης υπήρξε μια μαζική και συντονισμένη προσπάθεια αντικατάστασης των τοπικών πληθυσμών με μετανάστες. Ο Γάλλος φιλόσοφος και συγγραφέας Ρενέ Καμύ, είναι μια από τις πιο εντυπωσιακές μορφές αυτής της σχολής σκέψης και ο «νονός» της έκφρασης «Μεγάλη Αντικατάσταση». Σε συνέντευξή του τον Μάρτιο του 2018 ο Καμύ έθεσε τις ιδέες του ως εξής:

«Η Μεγάλη Αντικατάσταση δεν είναι μια θεωρία, αλλά ένα λίγο – πολύ κατάλληλο όνομα για ένα γιγάντιο, αναμφισβήτητα πραγματικό και καταστροφικό φαινόμενο: την αντικατάσταση πληθυσμών, μια γενοκτονία με υποκατάσταση. Η παγκόσμια αντικατάσταση, ωστόσο, είναι σε μεγάλο βαθμό μια θεωρία, μια κοσμοθεωρία. Πιστεύω ότι το εμβληματικό μοτίβο της μεταβιομηχανικής νεωτερικότητας είναι η δράση και το γεγονός της υποκατάστασης, της αντικατάστασης του αληθινού με το ψεύτικο, του πραγματικού με το ψεύτικο, του γηγενούς με το ξένο, της Φύσης με το τεχνητό, του ακριβού με το φθηνό, του περίπλοκου με το απλό, της Βενετίας με την Βενετία στο Λας Βέγκας, του Παρισιού της Γαλλίας με το Παρίσι στο Πεκίνο, των Βερσαλλιών με την Disneyland, του πραγματικού κόσμου με το τουριστικό αντίγραφο, της πέτρας και του μαρμάρου με νοβοπάν, του ξύλου με πλαστικό, της λογοτεχνίας με την δημοσιογραφία, της δημοσιογραφίας με «ειδήσεις φλας», της τέχνης με την επιστήμη, της επιστήμης με «κοινωνικές επιστήμες», της Ευρώπης με την Αφρική, του πολιτισμού με την ψυχαγωγία, της φύσης με τα κτίρια. Τα αστικά και αγροτικά μέρη αντικαθίστανται με παγκόσμια προάστια, η μουσική με βροντερούς θορύβους, τα βουνά με μηχανικά ασανσέρ, ο άντρας από την γυναίκα, ο άνδρας και η γυναίκα με ρομπότ, οι μητέρες με παρένθετες μητέρες, ο ανθρωπισμός με μετα-ανθρωπισμό, η ανθρώπινη φυλή με την ενιαία ανθρώπινη ύλη – ναι, ο άνθρωπος ως προϊόν, μια ανθρώπινη Nutella, αυτή η αμφίβολη, αδιάκοπη βιομηχανική μάζα».

Αυτό που είναι ενδιαφέρον εδώ, είναι το γεγονός ότι το βασικό στοιχείο είναι η ιδέα ενός αντικαταστάσιμου και εναλλάξιμου πληθυσμού, που αντικατοπτρίζει ξεκάθαρα την πολιτισμική κριτική της αφηρημένης κατηγορίας των αντικαταστάσιμων ανθρώπων. Αυτή η «θεωρία συνωμοσίας» δεν είναι απλώς μια θεωρία, αλλά μια προσωποποιημένη κριτική μιας πραγματικής κοινωνικής διαδικασίας:

«…Αυτό το αποκαλώ παγκόσμια αντικατάσταση και, εδώ και αρκετό καιρό «Davocracy», ή μάλλον «άμεση Davocracy», συνεχίζει στην ίδια συνέντευξη, ο Καμύ. «Ο ανθρώπινος ζωολογικός κήπος διευθύνεται από το Νταβός, ξέρετε, την ελβετική πόλη όπου οι οικονομικοί ηγέτες του κόσμου πραγματοποιούν το ετήσιο Συνέδριο της Νυρεμβέργης. Ο Μαρξ της παγκόσμιας αντικατάστασης δεν είναι άλλος από τον Φρέντερικ Ουίνσλοου Τέιλορ [Αμερικανός μηχανολόγος μηχανικός (1856-1915), ευρέως γνωστός για τις μεθόδους του για την βελτίωση της βιομηχανικής απόδοσης] και το «Κεφάλαιό» του τιτλοφορείται «Οι Αρχές της Επιστημονικής Διοίκησης» [πρόκειται για βιβλίο του Τέιλορ που εξεδώθη το 1915]. Τα συμφέροντα εδώ είναι τα ίδια με τα οικονομικά συμφέροντα, με δύο έννοιες της λέξης: εκτός από μια καθαρά οικονομική, ή μάλλον χρηματοοικονομική, κοσμοθεωρία, βρίσκουμε την επιθυμία για οικονομική αποδοτικότητα, για την χαμηλότερη δυνατή τιμή, για λιτότητα, για την γενικευμένη φθηνότητα που κατέστη δυνατή χάρη στην ισότητα και στην τυποποίηση. Για να το μεταφράσουμε στην γλώσσα του κινηματογράφου, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η παγκόσμια αντικατάσταση ισούται με Modern Times συν Metropolis συν Soylent Green. Οι υπερπλούσιοι, οι καπιταλιστές που έχουν αποστασιοποιηθεί από την πραγματικότητα, έχουν θέσει ως στόχο την γενικευμένη απανθρωποποίηση, την οποία επιτυγχάνουν αναγκάζοντας την ανάμειξη πληθυσμών και αλέθοντας την ανθρώπινη πρώτη ύλη σε μια ομοιογενή, βιομηχανική μάζα».

Ένα κρίσιμο σημείο του παραπάνω επιχειρήματος είναι ότι ο ορθολογισμός της αγοράς δεν είναι ένας κοινωνικός θεσμός ο οποίος επηρεάζει το σύνολο της κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων των μεταναστών, αλλά μια αρχή η οποία επιβάλλεται από συγκεκριμένα άτομα και ομάδες στις κατά τα άλλα «αθώες» μάζες μέσω της «Davocracy». Οι ομιλητές του συνεδρίου μίλησαν για μια διαιωνιζόμενη προπαγάνδα: σύμφωνα με αυτούς, μια φιλελεύθερη, κοσμοπολίτικη ελίτ καταπίεζε τα βασικά ένστικτα του πληθυσμού εφαρμόζοντας και προπαγανδίζοντας μια «φυλοαποδόμηση», κάνοντας έτσι τους «λευκούς», «ευρωπαϊκούς» και «χριστιανικούς» λαούς ευάλωτους στην εισβολή μουσουλμάνων και άλλων μη ευρωπαϊκών ομάδων.

Ο Γάλλος δημοσιογράφος και πολιτικός Ερίκ Ζεμούρ υποστήριξε στην 4η Δημογραφική Σύνοδο Κορυφής στην Βουδαπέστη ότι, κατά παράβαση της αρχής της κυριαρχίας του Τοκβίλ [ο Αλεξίς ντε Τοκβίλ ήταν Γάλλος πολιτικός στοχαστής και ιστορικός, (1805 – 1859) εκπρόσωπος του πολιτικού φιλελευθερισμού στην ηπειρωτική Ευρώπη το πρώτο μισό του 19oυ αιώνα], η ανυποψίαστη πλειοψηφία που υποστήριζε υπερβολικά τις μειονότητες είχε υποταχθεί σε μια μειονότητα και στα λόμπι που εφαρμόζουν την Μεγάλη Αντικατάσταση.

Οι Δημογραφικές Σύνοδοι Κορυφής της Βουδαπέστης είναι επομένως απαισιόδοξες, αλλά μαχητικά εμποδίζουν την εξέλιξη των γεγονότων, ή έστω προσπαθούν,  με σκοπό την εξεύρεση πολιτικών και πολιτικών παρεμβάσεων προκειμένου να ενισχυθούν οι εθνικές και περιφερειακές ιδεολογίες αναπαραγωγής. Σε αυτή την διαδικασία φαίνεται ότι υπάρχουν τοπικοί παράγοντες που κάνουν την Νοτιοανατολική Ευρώπη ιδιαίτερα κατάλληλη για τέτοιους παράγοντες, και οι οποίοι εισέρχονται σε μια παγκόσμια-τοπική αλληλεπίδραση.