ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ, ΤΑ ΑΚΡΟΔΕΞΙΑ ΚΟΜΜΑΤΑ  ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ ΣΕ ΑΝΟΔΟ (του Α.Κωνσταντίνου)

Τα ακροδεξιά κόμματα βρίσκονται και πάλι σε άνοδο σε όλη την Ευρώπη, επικουρούμενα μεταξύ άλλων από την αίσθηση απώλειας ταυτότητας και την λαϊκή αντίδραση ενάντια στα αυξανόμενα επίπεδα μετανάστευσης και στις δαπανηρές πολιτικές για το κλίμα. Εν τω μεταξύ, η σταθερή διάβρωση μιας παραδοσιακής πολιτικής πρακτικής στην Ευρώπη, γνωστής ως «υγειονομική απομόνωση» – με την οποία τα κυρίαρχα πολιτικά κόμματα απομονώνουν και περιθωριοποιούν εξτρεμιστικές δυνάμεις – επέτρεψε σε αυτά τα ακροδεξιά κόμματα να εισέρχονται όλο και περισσότερο σε κυβερνήσεις συνασπισμού, σε όλη την ήπειρο.

Μέχρι στιγμής οι υλικοί περιορισμοί ανάγκασαν τα ακροδεξιά κόμματα να μετριάσουν τις ριζοσπαστικότερες προτάσεις τους κατά την ανάληψη της εξουσίας, ενώ η κεντροδεξιά αναμένεται σε μεγάλο βαθμό να παραμείνει ακόμη στις περισσότερες χώρες, καθώς και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Και όμως, η Ευρώπη εξακολουθεί να είναι έτοιμη να δει σημαντικές αλλαγές πολιτικής σε τομείς όπως το κλίμα, η μετανάστευση και η διεύρυνση της ΕΕ, καθώς τα μετριοπαθή κόμματα προσπαθούν να ανταγωνιστούν τα ανερχόμενα ακροδεξιά κόμματα, επιτρέ΄ποντας τη συμμετοχή των τελευταίων σε κυβερνήσεις συνασπισμού και ενσωματώνοντας τις προτάσεις τους στις δικές τους πλατφόρμες.

Ενώ η υποστήριξη των ακροδεξιών κομμάτων στην Ευρώπη αυξάνεται εδώ και χρόνια, η τάση έγινε για πρώτη φορά εμφανής κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2008-09, κατά την οποία πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις επέβαλαν μέτρα λιτότητας που υπονόμευσαν σοβαρά την εμπιστοσύνη στα κυρίαρχα πολιτικά κόμματα και στους θεσμούς, δημιουργώντας πολύ πρόσφορο έδαφος για λαϊκιστικά κόμματα σε όλο το ιδεολογικό φάσμα. Στη συνέχεια, η μεταναστευτική κρίση του 2014-16 επιτάχυνε αυτή την τάση, με πολλούς Ευρωπαίους να αντιλαμβάνονται την έκρηξη των προσφυγικών ροών από τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή ως απειλή για την εθνική τους ταυτότητα και τη δημόσια ασφάλεια.

Αυτή η τάση επιταχύνεται τώρα λόγω μιας λαϊκής αντίδρασης ενάντια στα αυξανόμενα επίπεδα μετανάστευσης, μιας αίσθησης απώλειας ταυτότητας εν μέσω ταχέως μεταβαλλόμενων δημογραφικών στοιχείων στην Ευρώπη, μιας αντιληπτής πολιτιστικής ηγεμονίας από τη φιλελεύθερη αριστερά, καθώς και λόγω του αυξανόμενου κόστους ζωής και του αυξανόμενου κόστους λειτουργίας για νοικοκυριά και επιχειρήσεις, δρώμενα που συνδέονται με τη μετάβαση στην «πράσινη ενέργεια».

Σε αυτό το πλαίσιο, ακροδεξιά κόμματα που κάποτε ωθήθηκαν στο περιθώριο του πολιτικού τοπίου άρχισαν να εισέρχονται σε κυβερνήσεις σε όλη την Ευρώπη, είτε επικεφαλής των κυβερνώντων συνασπισμών (όπως συμβαίνει στην Ιταλία) είτε ως κατώτεροι εταίροι (όπως συμβαίνει στη Φινλανδία και στη Σουηδία). Και ενώ τα ακροδεξιά κόμματα στην Ισπανία, στη Δανία και στην Πολωνία στις πρόσφατες εκλογές απέτυχαν να συγκεντρώσουν αρκετή υποστήριξη για να εισέλθουν στις κυβερνήσεις των χωρών τους, εξακολούθησαν να έχουν υψηλές επιδόσεις σε αυτές τις κάλπες – μια τάση που αναμένεται να επιταχυνθεί το 2024.

Στην Ευρώπη πρόκειται να διεξαχθούν πολλές κομβικές  εκλογές το 2024. Τον Ιούνιο, τα 27 κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα εκλέξουν τους εκπροσώπους τους στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Και σύμφωνα με τις τελευταίες δημοσκοπήσεις, τα ακροδεξιά κόμματα αναμένεται να εξασφαλίσουν τον έλεγχο περίπου του 25% του υπερεθνικού νομοθετικού σώματος, στο σώμα των 705 εδρών.

Η ακροδεξιά ευρωσκεπτικιστική ομάδα «Ταυτότητα και Δημοκρατία» προβλέπεται να κερδίσει 87 έδρες στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ενισχυμένη από την αυξανόμενη δημοτικότητα των εθνικών της μελών, μεταξύ των οποίων το κόμμα «Εναλλακτική για τη Γερμανία», το Κόμμα «Εθνικής Συσπείρωσης» της Γαλλίας και το Ολλανδικό «Κόμμα για την Ελευθερία» (που κέρδισε πρόσφατα τις ολλανδικές γενικές εκλογές). Και η σχεδόν ομοϊδεάτης του κοινοβουλευτική ομάδα των «Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών» – η οποία περιλαμβάνει το κόμμα των «Αδελφών της Ιταλίας», το «Κόμμα Νόμου και Δικαιοσύνης» της Πολωνίας και το κόμμα Vox της Ισπανίας – προβλέπεται επίσης να κερδίσει περί τις 82 έδρες.

Σε εθνικό επίπεδο, τα ακροδεξιά κόμματα παρουσιάζουν ισχυρές δημοσκοπήσεις στις χώρες της ΕΕ όπου έχουν προγραμματιστεί να διεξαχθούν εθνικές εκλογές το επόμενο έτος, στις οποίες περιλαμβάνονται η Αυστρία, το Βέλγιο, η Πορτογαλία και η Ρουμανία. Το «Κόμμα Ελευθερίας» της Αυστρίας και η «Νέα Φλαμανδική Συμμαχία» του Βελγίου βρίσκονται αυτή τη στιγμή στην πρώτη θέση με 30% και 23% υποστήριξη, αντίστοιχα, ενώ η «Συμμαχία για την Ενότητα των Ρουμάνων» της Ρουμανίας και το κόμμα «Αρκετά» – «Τσέγα» / Chega της Πορτογαλίας βρίσκονται αυτή τη στιγμή στη δεύτερη και τρίτη θέση με 20% και 15%, αντίστοιχα.

Στην Αυστρία, το ακροδεξιό «Κόμμα της Ελευθερίας» πρόκειται να αναδειχθεί από τις εκλογές του φθινοπώρου του 2024 στη χώρα, ως αρχηγός μιας νέας κυβέρνησης συνασπισμού. Στο Βέλγιο, την Πορτογαλία και τη Ρουμανία, τα κατεστημένα κόμματα μπόρεσαν μέχρι στιγμής να εμποδίσουν τα περιθωριακά κόμματα να πάρουν την εξουσία αρνούμενα να συνεργαστούν μαζί τους. Όμως, καθώς τα ακροδεξιά κόμματα συνεχίζουν να κερδίζουν ευρεία υποστήριξη, δεν είναι σαφές εάν θα συνεχίσουν να ισχύουν τα «μέτρα υγειονομικής απομόνωσης»  των παρελθουσών δεκαετιών μετά τις εκλογές των τριών χωρών τον Ιούνιο, τον Μάρτιο και των τελών του 2024, αντίστοιχα.

Στην πραγματικότητα, το παλαιό ευρωπαϊκό μεταπολεμικό ταμπού της ένωσης δυνάμεων με την ακροδεξιά εξατμίζεται σε πολλές χώρες, καθώς η φθίνουσα υποστήριξη στα κεντρώα κόμματα καθιστά ολοένα και δυσκολότερη τη συνένωση πολυκομματικών συνασπισμών για να κρατήσουν την ακροδεξιά εκτός κυβέρνησης. Τέλος, το κόμμα «Εναλλακτική για τη Γερμανία» — το οποίο επί του παρόντος είναι το δεύτερο μεγαλύτερο κόμμα στη χώρα, με 21% υποστήριξη μεταξύ των Γερμανών ψηφοφόρων — βρίσκεται σήμερα στην πρώτη θέση στις ανατολικές πολιτείες της Σαξονίας (32,5%), της Θουριγγίας (34%) και του Βρανδεμβούργου. (32%), όπου θα διεξαχθούν εκλογές τον ερχόμενο Σεπτέμβριο.

Λόγω των πολύ διαφορετικών ιστορικών εμπειριών και πολιτικών παραδόσεων της Ευρώπης, το να είσαι «ακροδεξιός» σημαίνει κάτι διαφορετικό από χώρα σε χώρα, κάτι που δυσκολεύει την εξαγωγή γενικών συμπερασμάτων για το τι μπορεί να συνεπάγεται μια «ακροδεξιά αναζωπύρωση» σε ολόκληρη την περιοχή. Αν και τα κόμματα αυτά μοιράζονται κοινά στοιχεία, όπως αντιμεταναστευτικές απόψεις και ένα επίπεδο δυσπιστίας προς υπερεθνικούς θεσμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν μοιράζονται όλα τις ίδιες ιδέες.

Για παράδειγμα, στη Βόρεια Ευρώπη, τα ακροδεξιά κόμματα τείνουν να είναι πιο ελευθεριακά και δημοσιονομικά συντηρητικά, ενώ στο νότο συχνά υποστηρίζουν πιο προστατευτικές πολιτικές και αντιτίθενται στα όρια των δαπανών που θέτουν οι δημοσιονομικοί κανόνες της ΕΕ. Επιπλέον, ανάλογα με τη ξεχωριστή μοναδική ιστορία ή τη γεωγραφία της χώρας τους, τα ακροδεξιά κόμματα μπορεί να είναι σθεναρά υπέρ του ΝΑΤΟ ή να ευνοούν πιο θετικές σχέσεις με τη Ρωσία. Αυτή η ετερογένεια εκτός του ότι οδηγεί σε δυνητικά πολύ διαφορετικά αποτελέσματα πολιτικής σε εθνικό επίπεδο, καθιστά επίσης πολύ δύσκολο για τα διάφορα ακροδεξιά κόμματα σε όλη την Ευρώπη να συντονίσουν τη δράση τους και να διαμορφώσουν μια συνεκτική πλατφόρμα πολιτικής σε επίπεδο ΕΕ, δεδομένου ότι η ιδεολογία τους είναι συνήθως βαθειά ριζωμένη στον εθνικισμό, πράγμα που εγγενώς έρχεται σε σύγκρουση με την έννοια ενός υπερεθνικού φορέα όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία απαιτεί συμβιβασμούς και συλλογική λήψη αποφάσεων.

Αυτό που φαίνεται σαφέστερα είναι ότι τα ακροδεξιά κόμματα τείνουν να μετριάζουν πολλές από τις ριζοσπαστικότερες ιδέες τους μόλις πάρουν την εξουσία. Για παράδειγμα, στην Ιταλία οι γεωπολιτικοί και οικονομικοί περιορισμοί ανάγκασαν την ακροδεξιά κυβέρνηση της πρωθυπουργού Μελόνι να υιοθετήσει μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση και να εγκαταλείψει τις πιο ριζοσπαστικές, ευρωσκεπτικιστικές στάσεις και τις οικονομικά μη βιώσιμες προτάσεις που οδήγησαν στη νίκη του κόμματος των «Αδελφών της Ιταλίας» στις εκλογές του Οκτωβρίου του 2022.

Κάτι παρόμοιο πιθανότατα θα συμβεί στην Ολλανδία, όπου το ακροδεξιό «Κόμμα για την Ελευθερία» έχει προγραμματιστεί να εισέλθει στην επόμενη κυβέρνηση συνασπισμού μετά τη νίκη του στις εκλογές της χώρας τον Νοέμβριο του 2023. Για να εξασφαλίσει την υποστήριξη πιο μετριοπαθών εταίρων του συνασπισμού, το κόμμα θα πρέπει πιθανώς να αποδυναμώσει πολλές από τις ριζοσπαστικές του απόψεις, συμπεριλαμβανομένης της πρότασής του για ένα ολλανδικό δημοψήφισμα για έξοδο από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Έτσι, ενώ τα ακροδεξιά κόμματα θα τα πάνε καλά στις επερχόμενες εκλογές σε όλη την Ευρώπη και πολλά θα ενισχύσουν τον ρόλο τους στους κυβερνώντες συνασπισμούς, οι οικονομικοί, νομικοί, θεσμικοί και γεωπολιτικοί περιορισμοί θα συνεχίσουν να μετριάζουν τις πολιτικές τους ατζέντες. Επιπλέον, το κέντρο αναμένεται σε μεγάλο βαθμό να κρατήσει σε μεγάλο μέρος της ηπείρου, καθώς τα κεντροδεξιά κόμματα θα συνεχίσουν να διαδραματίζουν σημαντικούς ρόλους στις κυβερνήσεις, είτε ενεργώντας ως μεσολαβητική δύναμη στους συνασπισμούς με την ακροδεξιά, είτε διατηρώντας τον αποκλεισμό τους χρησιμοποιώντας συμμαχίες με άλλα μετριοπαθή κόμματα σε όλο το ιδεολογικό φάσμα, ώστε να κρατήσουν τα ακροδεξιά κόμματα μακριά από την εξουσία.

Και όμως, ακόμα κι αν τα ακροδεξιά κόμματα δεν επιτύχουν πλήρως στην Ευρώπη, η άνοδός τους θα εξακολουθεί να επηρεάζει την ευρωπαϊκή πολιτική και τις επί μέρους πολιτικές της ΕΕ. Ενώ η ανάγκη συμβιβασμού με πιο μετριοπαθή κόμματα για να σχηματίσουν κυβερνητικές πλειοψηφίες θα αναγκάσει τα ακροδεξιά κόμματα να εγκαταλείψουν ορισμένες από τις πιο ριζοσπαστικές προτάσεις της πολιτικής τους  (συμπεριλαμβανομένης της αποχώρησης από την Ευρωπαϊκή Ένωση, του τερματισμού του ασύλου για τους πρόσφυγες ή της πλήρους εγκατάλειψης των πολιτικών μετριασμού της κλιματικής αλλαγής). Η εκλογική τους επιτυχία θα συμβάλει στην προώθηση της συζήτησης για πιεστικά ζητήματα, όπως η μετανάστευση και η κλιματική αλλαγή, «πιο δεξιά».

Τα κυρίαρχα πολιτικά κόμματα για να ανταγωνισθούν με όλο και πιο δημοφιλείς ακροδεξιές ιδέες, θα ενσωματώνουν όλο και περισσότερο ορισμένα στοιχεία της ατζέντας της ακροδεξιάς στις πλατφόρμες τους. Αυτό σημαίνει ότι οι κυβερνήσεις σε όλη την Ευρώπη πιθανότατα θα λάβουν σκληροτερη στάση για τη μετανάστευση, κάτι που θα μπορούσε να οδηγήσει σε αυστηρότερες διαδικασίες ασύλου και σε μείωση της οικονομικής υποστήριξης για τους πρόσφυγες, καθώς και σε εφαρμογή αυστηρότερων κανονισμών για τη μετανάστευση και τους συνοριακούς ελέγχους. Επίσης οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις ενδέχεται να επιδιώξουν λιγότερο φιλόδοξους στόχους για το κλίμα, γεγονός που θα μπορούσε να τις οδηγήσει δυνητικά να καθυστερήσουν ή να περιορίσουν τις επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, καθώς και στους στόχους μείωσης των εκπομπών. Επιπλέον, τα κυρίαρχα πολιτικά κόμματα θα μπορούσαν να ενσωματώσουν μιαν ιδιότυπη εθνικιστική ρητορική στην οικονομική τους πολιτική, ίσως εφαρμόζοντας προγράμματα πρόνοιας που στοχεύουν σε συγκεκριμένα δημογραφικά στοιχεία των ψηφοφόρων, στοιχεία που θα αύξαναν τις κοινωνικές ανισότητες ή προωθώντας προστατευτικές βιομηχανικές πολιτικές οι οποίες θα δυσκόλευαν τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να επιτύχουν συμβιβασμούς στα κοινά έργα της ΕΕ.

Σε κάποιο βαθμό, το ίδιο ισχύει και σε επίπεδο ΕΕ. Οι εκλογές του Ιουνίου θα δημιουργήσουν πιθανότατα ένα πιο συντηρητικό, αλλά σε μεγάλο βαθμό μετριοπαθές Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και μιαν ανάλογη Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, οι ακροδεξιές ευρωσκεπτικιστικές δυνάμεις αναμένεται να σημειώσουν σημαντικά κέρδη, όχι όμως να αποκτήσουν τον έλεγχο των βασικών θεσμών της ΕΕ. Και παρόλ’ αυτά, ενώ η νέα Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν θα διαφέρει ουσιαστικά ως προς την προσέγγιση και τις προτεραιότητες της πολιτικής, θα πρέπει να συνεργαστεί με ένα πιθανότατα πιο προστατευτικό και λιγότερο «φιλόδοξο» για το περιβάλλον Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το οποίο θα είναι πιο σκεπτικιστικό για την κλιματική νομοθεσία και προς οποιεσδήποτε προτάσεις πολιτικής επηρεάζουν αρνητικά τους παραδοσιακούς βιομηχανικούς, μεταποιητικούς και γεωργικούς τομείς.

Επιπλέον, η αυξανόμενη επιρροή των ακροδεξιών κομμάτων στις κυβερνήσεις ορισμένων κρατών-μελών θα δυσκολέψει την εξεύρεση συναίνεσης της ΕΕ σε ζητήματα όπως η διεύρυνση, η μετανάστευση, η κλιματική αλλαγή, αλλά και η υποστήριξη της Ουκρανίας.