Χωρίς να θέλουμε να διαταράξουμε το «καλό κλίμα» που αιθεροβάμονες της πολιτικής σκηνής και των μέσων ενημέρωσης οραματίζονται στις σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας, ας εντρυφήσουμε επ’ ολίγον στην στοχαστική σκέψη του Κλάουζεβιτς, αντλώντας ρεαλιστικά συμπεράσματα και πλουτίζοντας την συλλογιστική μας επί του ζητήματος.
Ο Carl von Clausewitz πέραν της διακριτής φράσης του τίτλου, λέει ακόμη:
«Η πολιτική πρόθεση είναι ο σκοπός, ενώ ο πόλεμος είναι το μέσο, και δεν μπορεί κανείς να οραματιστεί τα μέσα χωρίς τον σκοπό».
Επίσης: «Ας μην ξεκινήσουμε με έναν βαρύ, σχολαστικό ορισμό του πολέμου. Ας περιοριστούμε στην ουσία του: Την μονομαχία. Ο πόλεμος δεν είναι παρά μια μονομαχία σε μεγαλύτερη κλίμακα».
Κατά κάποιο τρόπο, η τελευταία φράση είναι διαφορετική από το γνωστό του απόφθεγμα «ο πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». Όλοι γνωρίζουν ότι οι μονομαχίες είναι συχνά θέμα τιμής και όχι συμφέροντος ή ορθολογισμού. Και όταν η μονομαχία ανυψώνεται στο επίπεδο των οργανωμένων ομάδων, περνώντας από το duellum στο bellum, παραμένει μια αλληλεπίδραση και μια σχέση, με το ισχυρό μερίδιό της στο παράλογο.
«Δεν είμαι αφέντης του εαυτού μου, γιατί ο εχθρός υπαγορεύει τον νόμο του σε μένα όπως εγώ του υπαγορεύω τον δικό μου», γράφει ο Clausewitz. Μετάφραση στα ελληνο-τουρκικά: Η Ελλάδα είναι αφέντης του εαυτού της όταν ο εχθρός υπαγορεύει τις διεκδικήσεις του; Αν δεν υπαγορεύει τις διεκδικήσεις του, τότε γιατί συζητάμε για αυτές τις διεκδικήσεις μαζί του;
Ο πόλεμος είναι η εφαρμογή της θέλησης σε «ένα αντικείμενο που ζει και αντιδρά». Ο Clausewitz συνοψίζει:
«Ο πόλεμος είναι μια μορφή ανθρώπινων σχέσεων» (Vom Kriege/Περί Πολέμου). Η σχεσιακή φύση του πολέμου είναι εμφανής στην ανάγκη και για τα δύο μέρη να καταφύγουν στην βία.
Αν η μία πλευρά απαντά στην βία ή σε μορφές υβριδικής βίας με μη βία (όπως επί δεκαετίες κάνει η Ελλάδα έναντι της Τουρκίας) δεν υπάρχει πόλεμος, ωστόσο υπάρχει υποδούλωση των συμφερόντων του λαού της με ποικίλους τρόπους.
Αυτό μακροχρόνια οδηγεί στην ήττα του έθνους και την πιθανή πολιτική εξαφάνισή του. Προφανώς θα μπορούσαν να υπάρξουν πόλεμοι που καμία πλευρά δεν επιθυμεί πραγματικά. Αυτό χρειάζεται διευκρίνιση. Ο πόλεμος προκύπτει πάντα από τις αποφάσεις του επιτιθέμενου και εκείνες του αμυνόμενου, ο οποίος αποφασίζει να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Η έννοια του πολέμου όμως ως απλή ακολουθία έχει τα όριά της. Αυτό χρειάζεται διευκρίνιση.
Στο βιβλίο The Responsible Parties of the Second World War, ο Paul Rassinier παραθέτει ότι δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι ο Χίτλερ ήθελε πόλεμο στην Ευρώπη το 1939. Υποστηρίζει ότι ο Χίτλερ πίστευε ότι θα μπορούσε να επιτύχει τους στόχους του χωρίς πόλεμο. Ωστόσο, αυτή η υπόθεση είναι αδύναμη, δεδομένης της ανοιχτά εκφρασμένης πίστης του Χίτλερ στις αρρενωπές αρετές του πολέμου. Δεν μπορεί κανείς να υποστηρίξει την επιθυμία του για ειρήνη με βάση την προϋπόθεση ότι όλοι θα συνθηκολογούσαν με τις απαιτήσεις του.
Ούτως, η σχεσιακή φύση του πολέμου που αναφέρθηκε ανωτέρω από τον Clausewitz υποδηλώνει ότι οι πόλεμοι
ως ατυχήματα μπορεί να μην είναι εντελώς απίθανοι. Μια παρεξήγηση θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια απρόβλεπτη σύγκρουση.
Παρ’ όλα αυτά, η έναρξη ενός πολέμου εξακολουθεί να συνεπάγεται σαφώς αναγνωρίσιμες ευθύνες, ακόμη και αν οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων ενεργούν μερικές φορές εν μέσω συγκεχυμένων και ασαφών υποθέσεων. Δηλαδή, τα ατυχήματα μπορούν να επηρεάσουν τις αποφάσεις, αλλά οι πόλεμοι δεν συμβαίνουν τυχαία.
Ένα σύγχρονο παράδειγμα: Ο Πούτιν πίστευε ότι μετά την έναρξη της «Ειδικής Επιχείρησης», η ουκρανική κυβέρνηση θα ανατρεπόταν γρήγορα και θα διαπραγματευόταν ευνοϊκά με την Ρωσία. Αν είχε συμβεί αυτό, δεν θα υπήρχε πόλεμος. Ωστόσο, αυτή ήταν μια απλή υπόθεση και, στην πραγματικότητα, δεν ίσχυσε: Η κυβέρνηση του Ζελένσκι δεν κατέρρευσε, λόγω της μεγάλης βοήθειας που έλαβε από το ΝΑΤΟ και γενικότερα από την Δύση. Ο Πούτιν πήρε το ρίσκο του πολέμου, δεδομένου ότι οι ρωσόφωνοι πληθυσμοί στο Ντονμπάς είχαν δεχθεί επίθεση από το 2014 και οι συμφωνίες του Μινσκ Ι και ΙΙ δεν εφαρμόστηκαν. Εν ολίγοις, υπάρχει ένα στοιχείο ατυχήματος στον πόλεμο, αλλά ο ίδιος ο πόλεμος δεν είναι ατύχημα.
Ο πόλεμος είναι κάτι περισσότερο από ένοπλη βία/σύγκρουση. Είναι η κινητοποίηση των πάντων, συμπεριλαμβανομένης της φαντασίας, της αυτοεξιδανίκευσης, της δαιμονοποίησης του εχθρού (το τελευταίο το πράττει με εξαιρετικό τρόπο η Άγκυρα). Κινητοποιεί ολόκληρο τον πληθυσμό, ακόμη και πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, από τους ηλικιωμένους έως και τα παιδιά, έχοντας ένα αρραγές εσωτερικό μέτωπο (το πόσο αρραγές είναι το εσωτερικό μέτωπο της Ελλάδας, με βιβλία του Δημοτικού που εξιδανικεύουν τους μουσουλμάνους λαθροεισβολείς από το Πακιστάν και το Μπαγκλαντές, και με βιβλία του Γυμνασίου/Λυκείου που ιδεάζουν τον πασιφισμό και την υποχωρητικότητα, το αφήνουμε στην φαντασία του αναγνώστη).
Η κινητοποίηση όλων είναι ο λόγος για τον οποίο η στρατηγική δεν είναι απλώς μια στενά στρατιωτική έννοια,
αλλά περιλαμβάνει την διαχείριση όλων των οικονομικών, δημογραφικών, πολιτικών και τεχνολογικών πτυχών που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην νίκη (ο αναγνώστης ας συγκρίνει αυτές τις πτυχές μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας).
Αν και ο Clausewitz είναι τόσο στρατηγικός όσο και πολιτικός στοχαστής, δεν ορίζει πάντα την πολιτική με τον ίδιο τρόπο. Η πολιτική είναι η «νοημοσύνη του ενσωματωμένου κράτους» (Περί Πολέμου) λέει ο Πρώσος στοχαστής.
Η πολιτική είναι επίσης αυτό που αντιπροσωπεύει «όλα τα συμφέροντα ολόκληρης της κοινότητας». Αυτοί οι δύο ορισμοί δεν είναι αντιφατικοί. Οι δύο προτάσεις του Clausewitz αλληλοσυμπληρώνονται.
Ας το επαναδιατυπώσουμε με σύγχρονους όρους: Πολιτική είναι η επιδίωξη των συμφερόντων του κράτους καθώς εκπροσωπεί το έθνος. Είναι, λοιπόν, ο πόλεμος αποκλειστικά το αποτέλεσμα της πολιτικής ως ορθολογική ανάλυση των συμφερόντων του έθνους; Όχι.
Αυτό υπονοεί ο Clausewitz, γράφοντας: «Ο πόλεμος δεν είναι παρά η συνέχιση των δημοσίων σχέσεων, με την προσθήκη άλλων μέσων». Αυτό σημαίνει ότι ο πόλεμος έχει πάντα μια πολιτική διάσταση, αλλά δεν προκύπτει πάντα από την πολιτική επιλογή ενός ιστορικού υποκειμένου. Ο πόλεμος αποφεύγει κάπως την διαλεκτική της ελεύθερης επιλογής-δράσης του υποκειμένου (διαλεκτική του Καρτέσιου). Είναι μια αλληλεπίδραση. Είναι ένας τρόπος δημοσίων σχέσεων. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, όταν μελετάμε την ακολουθία που οδηγεί στον πόλεμο, σπάνια βρίσκουμε ολόκληρη την ευθύνη της σύγκρουσης να βρίσκεται μόνο στην μία πλευρά.
Βλέπουμε ότι ο πόλεμος συμβαίνει όταν το θέλουν και οι δύο πλευρές. Αν κάποιος δέχεται μόνο τον πόλεμο (διαφορετικά είναι συνθηκολόγηση), υπάρχει ακόμα πόλεμος. Αλλά μπορεί να υπάρξει πόλεμος όταν καμία πλευρά δεν το θέλει; Είναι η υπόθεση μιας ακούσιας, μοιραίας ακολουθίας. Ωστόσο, ο Clausewitz εξετάζει και τα δύο σενάρια: Τον αναμενόμενο και αποδεκτό πόλεμο και τον πόλεμο που εν μέρει μας διαφεύγει (μήπως μας διαφεύγει ο πόλεμος με την Τουρκία;).
Ο Clausewitz δεν παρείχε ένα δόγμα «πως θα κερδίσουμε τους πολέμους». Προσέφερε μια σειρά μαθημάτων παρατήρησης, μαθημάτων για την κατανόηση διαφόρων καταστάσεων. Στόχος του ήταν να μας δείξει τι διακρίνει έναν πόλεμο από άλλα κοινωνικο-ιστορικά φαινόμενα. Τι κάνει τον πόλεμο μοναδικό ανάμεσα στις ανθρώπινες δραστηριότητες; Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε τον πόλεμο, και τι μπορούμε να καταλάβουμε για αυτόν; Επομένως, πέρα από την ποικιλομορφία των πολέμων, ο στόχος είναι να καθοριστεί τι είναι κοινό σε όλους τους πολέμους. Είναι τόσο ζωτικής σημασίας αυτή η προσπάθεια, όσο η προσπάθεια κατανόησης της ουσίας της οικονομίας ή της ουσίας της πολιτικής.
Από ορισμένους πολιτικούς επιστήμονες η φράση «ο πόλεμος είναι απλώς μια συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα», θεωρείτε ως υπερβολικά βάναυση. Ορισμένοι πρότειναν την αντιστροφή ή την τροποποίησή της, διακινδυνεύοντας να αραιώσουν την ισχύ της ή να καταφύγουν σε έξυπνες περιστροφές. Αλλά ίσως το ερώτημα δεν είναι να ακυρώσουμε αυτή την φράση, αλλά μάλλον να την διαβάσουμε σωστά και να κατανοήσουμε την πλήρη επεξηγηματική της δύναμη; Πόλεμος ως έκφραση πολιτικής; Φυσικά, αλλά ποια πολιτική; Ο πόλεμος, σύμφωνα με τον Clausewitz, είναι τόσο ένα εργαλείο πολιτικής όσο και μια μορφή πολιτικής. Συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα. Ένα εργαλείο και ένα νέο προσωπείο.
Επιπλέον, πρέπει να ερμηνεύσουμε την διατύπωση ως εξής: «Με άλλα μέσα εκτός των πολιτικών»; Ή «με άλλα μέσα εκτός των ειρηνικών»; Αυτό εγείρει ένα ερώτημα: Όλα τα μη άμεσα πολιτικά μέσα για την μετατόπιση μιας ισορροπίας δυνάμεων συνιστούν πόλεμο; Το ίδιο ερώτημα ισχύει για όλα τα μη άμεσα ειρηνικά μέσα, δηλαδή που βασίζονται στον εξαναγκασμό (οικονομικό, ηθικό κ.λπ.), την τεχνολογία, την μαζική κινητοποίηση, την προπαγάνδα, την παραπληροφόρηση, την υβριδική αποσταθεροποίηση.
Βλέπουμε ότι ακόμη και ο βασικός ορισμός του Clausewitz επιτρέπει ήδη διάφορες ερμηνείες.
Επομένως, είναι ο πόλεμος αποκλειστικά μια σύγκρουση μεταξύ δύο στρατών, ή είναι μια συλλογικότητα μέσων, διπλωματικών, ιδεολογικών, ηθικών, οικονομικών, που αποσκοπούν στην κάμψη του αντιπάλου, στην κάμψη της θέλησής του;
Έτσι, ο πόλεμος μπορεί να είναι, στον στενότερο ορισμό του, απλώς μια αντιπαράθεση μεταξύ στρατών ή στον ευρύτερο ορισμό του, μια συλλογή μέσων, τόσο στρατιωτικών (εξοπλιστικών) όσο και άλλων, για να επιβάλουμε την θέλησή μας σε έναν αντίπαλο και να μετατοπίσουμε την ισορροπία δυνάμεων προς όφελός μας.
Επομένως, ο πόλεμος μπορεί να οριστεί με δύο ερμηνείες: Η μία περιορισμένη και η άλλη διευρυμένη. Πόλεμος είναι είτε: α) μόνο όταν εμπλέκονται όπλα, είτε β) όταν όλοι οι μηχανισμοί κινητοποιούνται για να ασκήσουν δύναμη στον αντίπαλο και να τον κάνουν να υποχωρήσει, χωρίς απαραίτητα να εμπλέκονται στρατοί.
Ο πόλεμος προϋποθέτει, και στους δύο ορισμούς, σύγκρουση συμφερόντων μεταξύ δύο δυνάμεων, συνειδητοποίηση αυτής της σύγκρουσης, τουλάχιστον από την μία πλευρά, και αισθήματα εχθρότητας, έστω και άνισα μοιρασμένα. Αυτό υποδηλώνει ότι ο πόλεμος έχει τις ρίζες του στην πολιτική ως μέσο διαχείρισης των συγκρούσεων.
Εν κατακλείδι: Κάποιος μπορεί περιστασιακά να αποφύγει ή να αποφεύγει τον πόλεμο, αλλά αν μια χώρα μας ορίζει ως εχθρό της (στρατιωτικά, υβριδικά, διπλωματικά, ιδεολογικά, ηθικά, οικονομικά) είμαστε εχθρός της, είτε μας αρέσει είτε όχι. Και ως εχθρός της πρέπει να προετοιμαζόμαστε για πόλεμο.
του Γεωργίου Λιναρδή
