Το Ενεργειακό μέλλον της Ευρώπης και η επόμενη μέρα μετά την κρίση (του Μ. Χριστοδουλίδη)

H Ρωσία διέκοψε την ροή του φθηνού φυσικού αερίου το 2022 και από ότι φαίνεται εντός του 2023 θα έχουμε μία πλήρη διακοπή. Η ενεργειακή κρίση που βίωσε η Ε.Ε τον χρόνο που μας πέρασε, μάλλον ήταν μία από τις χειρότερες δοκιμασίες των λαών της Ευρώπης των τελευταίων 50 ετών, αφού σχεδόν όλες οι ευρωπαϊκές χώρες μπήκαν σε ένα ράλι εξεύρεσης καυσίμων εκτός των ρωσικών υδρογονανθράκων. Μέσα σε όλη αυτή την κούρσα αναζήτησης καυσίμων, πολλές χώρες επαναλειτούργησαν αρκετές κλεισμένες λιγνιτικές και πυρηνικές μονάδες. Μία σειρά από συσκέψεις σε συνόδους κορυφής αρχηγών κρατών και υπουργών ενέργειας πραγματοποιήθηκαν στις Βρυξέλλες το 2022, χωρίς να διασφαλίζουν έναν αποτελεσματικό οδικό χάρτη εξόδου από την κρίση. Όλες οι συσκέψεις κορυφής προσέγγιζαν την λύση του προβλήματος κυρίως από πολιτικές εξοικονόμησης ενέργειας.

Το φυσικό αέριο δεν ήταν το μόνο καύσιμο που αντιμετώπισε μια μεγάλη δοκιμασία. Η πυρηνική και η υδροηλεκτρική ενέργεια συμμετείχαν σχετικά ελάχιστα στο ενεργειακό μείγμα, λόγω προβλημάτων συντήρησης και μη ευνοϊκών καιρικών συνθηκών, ενώ η παραγωγή αιολικής και ηλιακής ενέργειας τον χειμώνα που διανύουμε κράτησε όρθια ενεργειακά κυρίως τις χώρες του Βορρά.

Η ενεργειακή κρίση της Ευρώπης έχει σταθεροποιηθεί προς το παρόν, βλέποντας μια σταθερή πτώση της τιμή του φυσικού αερίου στις διεθνείς αγορές, αλλα και στο TTF στο κόμβο της Ολλανδίας, ωστόσο η αβεβαιότητα σχετικά με την παροχή ηλεκτρικού ρεύματος της ηπείρου θα μπορούσε να παραμείνει για χρόνια. Ο υψηλός πληθωρισμός έχει αυξήσει την πίεση στους ηγέτες να διαφοροποιήσουν τις πηγές ενέργειας.

Οι ευρωπαϊκές χώρες ανταγωνίζονται τους ανταγωνιστές τους για να αποθηκεύσουν φυσικό αέριο ενόψει της εαρινής περιόδου, αναζητώντας νέες προμήθειες από τις Ηνωμένες Πολιτείες την Αφρική και τις χώρες του Κόλπου. Οι μακροπρόθεσμες δεσμεύσεις της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν διπλασιαστεί όσον αφορά τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας από την έναρξη του πολέμου — τουλάχιστον στα χαρτιά. Οι αναλυτές υποδηλώνουν ότι οι κλυδωνισμοί από τον πόλεμο της Ουκρανίας φαίνεται πιθανό να επιταχύνουν, όχι να επιβραδύνουν, τη μετάβαση της Ευρώπης στην καθαρή ενέργεια. Η πραγματοποίηση αυτής της μετάβασης με οικονομικό και βιώσιμο τρόπο θα απαιτήσει την εξισορρόπηση του ρόλου κάθε πηγής ενέργειας στην πορεία της Ευρώπης προς την επίτευξη καθαρών μηδενικών εκπομπών άνθρακα.

Για δεκαετίες, η Ευρώπη εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από το ρωσικό φυσικό αέριο. Οι χαμηλές τιμές ήταν δελεαστικές. Το ίδιο και η ιδέα ότι, ως το «καθαρότερο από τα ορυκτά καύσιμα», το φυσικό αέριο έδωσε στους προοδευτικούς ηγέτες μια έξοδο από τον πιο βρώμικο άνθρακα. Μέχρι πέρυσι, η Ευρωπαϊκή Ένωση εξαρτιόταν από τη Ρωσία για το 40% της συνολικής κατανάλωσης ερίου. Η Ρωσία άρχισε να περιορίζει την παροχή φυσικού αερίου στην Ευρώπη και μετά την εισβολή της στην Ουκρανία, η χώρα διέκοψε περαιτέρω τις ροές φυσικού αερίου σε αντίποινα για τις ευρωπαϊκές κυρώσεις. Οι αγωγοί που συνδέουν τις περιοχές, τον Nord Stream 1 και 2, σαμποταρίστηκαν από μια σειρά εκρήξεων τον Σεπτέμβριο.

Για να καλύψει το κενό, η Ευρώπη έπρεπε να αναζητήσει νέες πηγές και να το βρει κυρίως στο υγροποιημένο φυσικό αέριο από τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου η παραγωγή έφτασε σε υψηλό ρεκόρ φέτος. Το LNG είναι περίπου 600 φορές πιο συμπιεσμένο από την αέρια μορφή του και μπορεί να μετακινηθεί οπουδήποτε στον κόσμο μέσω δεξαμενόπλοιων και λιμένων. Αυτή η φορητότητα σήμαινε ότι η Ευρώπη έπρεπε να ανταγωνιστεί για LNG έναντι πολλών διαφορετικών προσφερόντων.

Η Ευρώπη δεν είχε άλλη επιλογή από το να πληρώσει. Πέρα από τη χρήση του στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, πολλά σπίτια εξακολουθούν να θερμαίνονται με φυσικό αέριο και ορισμένες βιομηχανίες εξαρτώνται από αυτό τόσο ως πηγή ενέργειας για εργοστάσια όσο και ως πρώτη ύλη. Οι επιχειρήσεις σε όλη την Ευρώπη ήταν μεταξύ των επιχειρήσεων που επλήγησαν περισσότερο, με τους κατασκευαστές να διακόπτουν ή να κλείνουν εργοστάσια λόγω της απότομης αύξησης του κόστους. Από την έναρξη του πολέμου, η Ευρώπη έχει επίσης χρησιμοποιήσει περισσότερο άνθρακα. Η παραγωγή ενέργειας από άνθρακα έχει αυξηθεί περισσότερο από 15% σε σύγκριση με την ίδια περίοδο πέρυσι. Οι Ευρωπαίοι και οι βασικές βιομηχανίες μείωσαν επίσης τη χρήση ενέργειας από την έναρξη του πολέμου. Η ήπια έναρξη του χειμώνα έχει επίσης μειώσει τη ζήτηση φυσικού αερίου, την ίδια στιγμή που η Ευρώπη έχει γεμίσει τα αποθέματά της, συμβάλλοντας στην άμβλυνση της κρίσης φυσικού αερίου κατα την διάρκεια του χειμώνα.

Η Γαλλία υποτίθεται ότι θα ήταν απομονωμένη από τους κλυδωνισμούς στις τιμές των ορυκτών καυσίμων, όπως οι περικοπές του ρωσικού φυσικού αερίου, χάρη στον μεγάλο στόλο εγχώριων πυρηνικών σταθμών της. Συνήθως, περισσότερο από το 70% της παραγωγής ενέργειας προέρχεται από την πυρηνική ενέργεια και η χώρα είναι καθαρός εξαγωγέας ηλεκτρικής ενέργειας. Αλλά επί του παρόντος οι μισοί από τους γηρασμένους πυρηνικούς αντιδραστήρες της Γαλλίας παραμένουν εκτός σύνδεσης για επισκευές και προγραμματισμένη συντήρηση που είχαν καθυστερήσει λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού. Ένας ακραίος καλοκαιρινός καύσωνας άσκησε πρόσθετη πίεση στο σύστημα περιορίζοντας την ψυκτική ικανότητα των σταθμών παραγωγής ενέργειας. Οι εργατικές απεργίες επιδείνωσαν περαιτέρω την κρίση πυρηνικής ενέργειας. Οι πυρηνικοί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής είναι επίσης δαπανηροί στην κατασκευή και τη λειτουργία τους. Ο υποστηριζόμενος από το κράτος φορέας εκμετάλλευσης πυρηνικής ενέργειας της Γαλλίας έχει χρέος σχεδόν 45 δισεκατομμυρίων ευρώ και θα εθνικοποιηθεί πλήρως για να εξασφαλίσει σταθερό ενεργειακό εφοδιασμό.

Ενώ η πυρηνική ενέργεια μπορεί να είναι ασφαλής και σταθερή υπό τις περισσότερες συνθήκες, είναι από καιρό αμφιλεγόμενη μεταξύ των περιβαλλοντικών ακτιβιστών επειδή ενέχει άλλους κινδύνους. Στη Γερμανία, η παραγωγή πυρηνικής ενέργειας μειώνεται εδώ και χρόνια. Ενώ η πυρηνική ενέργεια προμήθευε πάνω από το ένα τέταρτο της ενέργειας της χώρας στις αρχές της δεκαετίας του 2000, το αντιπυρηνικό κίνημα της Γερμανίας άσκησε πολιτική πίεση για να κλείσει τους αντιδραστήρες της μετά το πυρηνικό ολοκαύτωμα στη Φουκουσίμα της Ιαπωνίας. Αν και η Γερμανία επρόκειτο να κλείσει τους τρεις εναπομείναντες πυρηνικούς αντιδραστήρες της φέτος, ο καγκελάριος Όλαφ Σολτς διέταξε παράταση της λειτουργίας τους μέχρι την άνοιξη του επόμενου έτους, υπό το φως της τρέχουσας κρίσης.

Η έλλειψη υδροηλεκτρικής και πυρηνικής ενέργειας ήταν ένα πραγματικό πρόβλημα εν μέσω της κρίσης του φυσικού αερίου, δήλωσε ο Carlos Torres Diaz, επικεφαλής της έρευνας για τις αγορές ενέργειας στην Rystad Energy, μια ανεξάρτητη εταιρεία συμβούλων ενέργειας. «Αν αυτές οι δύο πηγές ήταν στο κανονικό επίπεδο, τότε η Ευρώπη πιθανότατα δεν θα χρειαζόταν τόσο πολύ φυσικό αέριο». Η Ευρώπη θερμαίνεται περίπου δύο φορές πιο γρήγορα από τον υπόλοιπο κόσμο. Οι παγετώνες που βοηθούν στην αποθήκευση και την απελευθέρωση του νερού τήξης μειώνονται γρήγορα και ζεστά, ξηρά καλοκαίρια όπως το περσινό, θα μπορούσαν να γίνουν πιο συνηθισμένα. Μια μελέτη πέρυσι διαπίστωσε ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη θα οδηγούσε σε μειωμένες ετήσιες ροές ρευμάτων στη Νότια Ευρώπη μέχρι το τέλος του αιώνα, επηρεάζοντας την υδροηλεκτρική ενέργεια, αλλά πρότεινε ότι η Βόρεια Ευρώπη θα δει αυξημένες ροές. Το 2017, η αιολική ενέργεια ξεπέρασε την υδροηλεκτρική ενέργεια ως η μεγαλύτερη ανανεώσιμη πηγή ενέργειας για την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Μια χρονιά ρεκόρ για την ηλιακή και την αιολική ενέργεια ήταν το 2022, αφού εξοικονόμησε στην Ευρωπαϊκή Ένωση 11 δισεκατομμύρια ευρώ σε κόστος φυσικού αερίου φέτος, παράγοντας περίπου το ένα τέταρτο της συνολικής ηλεκτρικής ενέργειας από την έναρξη του πολέμου. Ωστόσο, δεν ήταν αρκετό για να αντισταθμίσει τις απώλειες από την πυρηνική και υδροηλεκτρική ενέργεια φέτος ή να περιορίσει την κατανάλωση ορυκτών καυσίμων. Ορισμένοι επικριτές, συμπεριλαμβανομένου του Διευθύνοντος Συμβούλου της Exxon Mobil, έχουν κατηγορήσει την τρέχουσα ενεργειακή κρίση τουλάχιστον εν μέρει για τη μετάβαση σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, υποστηρίζοντας ότι οι ευρωπαϊκές χώρες έχουν υποεπενδύσει σε ορυκτά καύσιμα. Ωστόσο, άλλοι ειδικοί στον τομέα της ενέργειας υποστήριξαν ότι η Ευρώπη δεν έχει μεταβεί σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας αρκετά γρήγορα, σημειώνοντας ότι περισσότερη εγχώρια παραγόμενη αιολική και ηλιακή ενέργεια θα μπορούσε να αμβλύνει τις επιπτώσεις των περικοπών φυσικού αερίου της Ρωσίας.

Τον Μάιο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε ένα σχέδιο για την επίτευξη ενεργειακής ανεξαρτησίας από τη Ρωσία, το οποίο κλίνει περαιτέρω προς τη μετάβαση στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Γνωστό ως REPowerEU, ενθαρρύνει τη διαφοροποίηση των πηγών ορυκτών καυσίμων και την επιτάχυνση της υιοθέτησης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας όπως η αιολική και η ηλιακή, και επίσης πιέζει για μεγαλύτερη εξοικονόμηση ενέργειας.

Το σχέδιο θα βοηθήσει επίσης την Ευρώπη να προσεγγίσει περισσότερο την επίτευξη των φιλόδοξων στόχων της για το κλίμα. Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν μεγάλες προκλήσεις. Η ηλιακή ενέργεια, ειδικότερα, έχει τους δικούς της κινδύνους στην αλυσίδα εφοδιασμού. Η Κίνα έχει σχεδόν το μονοπώλιο στις πρώτες ύλες και την τεχνική εμπειρογνωμοσύνη για την παραγωγή φωτοβολταϊκών κυψελών για ηλιακούς συλλέκτες. Μια ανάλυση από το Bloomberg BNEF διαπίστωσε ότι θα χρειαστούν σχεδόν 150 δισεκατομμύρια δολάρια για την Ευρώπη για την κατασκευή των εργοστασίων για την κατασκευή επαρκούς ηλιακής χωρητικότητας και αποθήκευσης για την κάλυψη της ζήτησης έως το 2030. Η επίτευξη της ενεργειακής ασφάλειας και η επίτευξη των στόχων για το κλίμα θα απαιτήσουν πολύ μεγαλύτερες επενδύσεις και συνεργασία μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών από ποτέ, σύμφωνα με ειδικούς σε θέματα ενέργειας.

Συνοψίζοντας η Ευρώπη θα μπορούσε να ξανά περάσει άλλη μία εξίσου σοβαρή ενεργειακή κρίση, αυτή τη φορά όχι απο τις συνέπειες ενός πολέμου, αλλά από μια λανθασμένη, εμμονική και υπερφιλόδοξη ενεργειακή πολιτική του τύπου, η αιολική και ηλιακή ενέργεια είναι επαρκείς για να αντικαταστήσουν όλο το ενεργειακό μείγμα της Ε.Ε με ΑΠΕ χωρίς ίχνος ορυκτών καυσίμων. Μια διακοπή των εμπορικών σχέσεων Κίνας Ευρώπης είναι αρκετό να δούμε να χάνεται η μετάβαση στην κλιματική ουδετερότητα, αφού η Κίνα είναι η χώρα παραγωγής σπάνιων γαίων, πολύτιμων και ειδικών μετάλλων, όπως λίθιο, κοβάλτιο, Νικέλιο, υλικά απαραίτητα για την κατασκευή του πράσινου εξοπλισμού.

Η λύση βρίσκεται σε ένα ισορροπημένο ενεργειακό μείγμα που θα αποτελείται και απο ορυκτά καύσιμα, υδροηλεκτρικά μεγάλα έργα, πυρηνική ενέργεια με χρήση της μελλοντικής τεχνολογίας της σύντηξης, γεωθερμία και βιομάζα για την παραγωγή βιοκαύσιμων και υδρογόνου.