«Κάθε αιών είχεν την ιδικήν του γεωγραφική προοπτική»
Σερ Χάλφορντ Τζων Μακίντερ

Δημοκρατικά Ιδεώδη και Πραγματικότης-
Μία Μελέτη στην Πολιτική της Ανασυγκροτήσεως (1919)

Η γεωγραφική προοπτική του 21ου αιώνος μόλις τώρα διαμορφούται προδήλως. Και στο επίκεντρόν της ευρίσκεται μια κλιμακουμένη αντιπαλότης μεταξύ της Κίνας και των Ηνωμένων Πολιτειών, ώστε ο αντίπαλος που θα επιβληθεί εν τέλει θα διαδεχθεί την 500ετή κεντρική θέση της Ευρώπης στο διεθνές σύστημα. Αυτή η διαδοχή θα πλαισιωθεί από μιαν αλλαγή στην παγκόσμιο οικονομική δραστηριότητα και στο εμπόριον, στον ανταγωνισμό επί των νέων ενεργειακών πόρων, στην περαιτέρω εξασθένηση της Ευρώπης και της Ρωσίας, καθώς και σε μια τεχνολογική μάχη για τον έλεγχον των πληροφοριών. Ο νέος χάρτης του τρέχοντος αιώνος θα επεκταθεί και στον ωκεάνειο πυθμένα για νέους πόρους και υποθαλάσσια καλώδια, αλλά και στο διάστημα όπου οι δορυφόροι χαμηλής τροχιάς καθοδηγούν τις επικοινωνίες και βεβαίως στον εισέτι εν πολλοίς ακαθόριστον τομέα του κυβερνοχώρου.

Ποίος κυριαρχεί στον Άξονα της Νέας Γεωγραφίας;

Καθώς εξεκίνησεν ο 21ος αιών, η κεντρική θέση της Ευρώπης στο παγκόσμιον σύστημα είχεν ήδη αρχίσει να εξασθενεί, παρά το οικονομικόν βάρος της Ευρωπαϊκής Ενώσεως. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενώσεως άφησε μια αποδυναμωμένη Ρωσία και αρκετά, προσφάτως ανεξαρτητοποιηθέντα ή «αποκατασταθέντα» κράτη, μειώνουσα σημαντικώς τις πιθανότητες για μεγάλες συγκρούσεις στην Ευρώπη και περιορίζουσα τον φόβον για μια δύναμη της ευρασιατικής «Καρδιογαίας». Η Κίνα ίστατο σαφώς στα πρόθυρα μιας μαζικής οικονομικής ανθήσεως, έχουσα ανακάμψει από τις παγκόσμιες επικρίσεις μετά το περιστατικόν στην πλατεία Τιενανμέν. Το Υπερ-Ειρηνικόν εμπόριον είχεν ήδη υπερβεί το διατλαντικόν του ανάλογον αρκετές δεκαετίες ενωρίτερον, ενώ η «νίκη» των ΗΠΑ στον Ψυχρό Πόλεμο κατέλειπεν τις Ηνωμένες Πολιτείες ως έναν φαινομενικώς αδιαμφισβήτητον παγκόσμιον ηγεμόνα.

[Κατά τον Μακίντερ, η Ευρασία και η Αφρική δεν είναι 2 ενότητες 3 Ηπείρων, αλλά ουσιαστικώς μία ενότης. Ένα τεράστιο χερσαίο σύμπλεγμα, το οποίον μαζί με την Μεσόγειο και την Ερυθρά θάλασσα, έχει τo περίγραμμα μιας τιτανίας νήσου. Αυτό τo υπερσύμπλεγμα ονομάζει ο Μακίντερ «Παγκοσμία Νήσο».Η ζωτικοτέρα περιοχή της «Παγκοσμίας Νήσου» είναι αυτή η οποία περιλαμβάνει : Ανατολικήν Ευρώπη, Μικρά Ασία, Περσία και την Ασία βορείως των Ιμαλαΐων. Αυτήν την περιοχή αποκαλεί ο Μακίντερ «Καρδιογαία».]

Οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, η παγκόσμιος οικονομική κρίση το 2007-2008 και η τρέχουσα πανδημία της COVID-19 έχουν αμβλύνει την αίσθηση του «ατρώτου» της Αμερικής. Αλλά ημπορεί ακόμη να υποστηριχθεί ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν αναδειχθεί ως ο άξων του παγκοσμίου συστήματος για τον αιώνα αυτόν – ούσες η διασταύρωση μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, μεταξύ Ατλαντικού και Ειρηνικού. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ενώ διαχειρίζονται επαρκώς την κοινωνική και πολιτική αστάθεια στο εσωτερικό τους, παραμένουν συνάμα η μεγαλυτέρα οικονομική και στρατιωτική δύναμη στον πλανήτη. Και παρά τους θρήνους ή τα ευχολόγια περί του αντιθέτου, ο εθνικιστικός μας ρεαλισμός μας επιβάλλει να αντιληφθούμε ότι, εξακολουθεί να υπάρχει εκεί ένας ιδιότυπος, ισχυρώς καινοτόμος όσον και σηπτικός «ψυχοπνευματικός πολιτισμός», μια αντιπαραδοσιακή κσι υλόφρων «κουλτούρα», (εχθρός βεβαίως τηε Ευρωπαϊκής Παραδόσεως), καθώς και μια ευρυτάτη και πολυεπίπεδος κατασκευαστική βάση.

Σε ολόκληρον τον Ειρηνικό, η Κίνα αναδεικνύεται ως η καρδία της γεωγραφίας του 21ου αιώνος. Η κινεζική πρωτοβουλία «Ζώνη και Δρόμος», ως σύγχρονος «Δρόμος της Μετάξης» συνδέει μια τεραστία δεξαμενή πόρων, ανθρωπίνου κεφαλαίου και καταναλωτικών αγορών στην Ευρώπη, στην Αφρική και στην Ασία, από ξηράς και θαλάσσης. Τα εμπορικά και διαμετακομιστικά της «όπλα» φθάνουν στον Αρκτικό, στον Ειρηνικό και στον Ινδικόν ωκεανό και επεκτείνονται δίκην ιστού αράχνης σε ολόκληρο την Ασία και την Ευρώπη.

Η χαλυβδίνη κεντρική κυβέρνηση και το λειτουργικό οικονομικό πρότυπο της Κίνας, η αναδυομένη στρατιωτική δύναμη και ο τεράστιος πληθυσμός της, αδιαμφισβητήτως την τοποθετούν ως ομότιμον ανταγωνιστή των Ηνωμένων Πολιτειών. Η ηυξημένη οικονομική και στρατιωτική δύναμη προφανώς μεταφέρει μαζί της και πολιτική επιρροή, η δε Κίνα επιδιώκει ενεργώς να αναδιαμορφώσει τους παγκοσμίους κανόνες και κανονισμούς, ώστε να ταιριάζουν καλύτερον στην γεωπολιτική της προοπτική και στα γεωπολιτικά της συμφέροντα.

Σφοδρός Ανταγωνισμός, αλλά όχι Ψυχρός Πόλεμος

Η Κίνα και οι Ηνωμένες Πολιτείες ευρίσκονται σε διαρκώς σκληρυνόμενο ανταγωνισμό για τον κεντρικό ρόλο στο διεθνές σύστημα, σε έναν κόσμον όπου, παρά τον αναζωπυρωμένο οικονομικό εθνικισμό, η πραγματική «αποσύνδεση» των χωρών θα είναι πολύ δύσκολη, αν όχι αδύνατη. Ο διαχωρισμός του κόσμου κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου σε δύο αντίπαλα συγκροτήματα – στρατόπεδα διηυκολύνθη από μιαν μοναδική ιστορική στιγμή – την εμφάνιση μιας υπαρξιακής αντιπαλότητος σε μιαν εποχή κατά την οποίαν το ίδιο το διεθνές σύστημα κατέπεσε σε χαλάσματα μετά από δεκαετίες πολέμου, σε Ευρώπη και Ασία. Με τον αποκλεισμόν της Σοβιετικής Ενώσεως και των συμμάχων της από το νέο οικονομικό σύστημα, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν αποσυνεδέοντο απαραιτήτως από την Ρωσία, αλλά απλώς την παρέλειπαν από την νέα «παγκόσμιον οικονομική αρχιτεκτονική».

Σήμερον δεν υπάρχει τέτοια κρίση που να διευκολύνει την ευχερή διάλυση των οικονομικών δεσμών των ΗΠΑ με την Κίνα. Ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν συνηθίσει να χρησιμοποιούν τις κυρώσεις ως οικονομικόν εργαλείο πολιτικού εξαναγκασμού, (ως επί το πλείστον εναντίον πολύ μικροτέρων και συχνάκις περιθωριοποιημένων εθνών), εν τέλει όμως η επιτυχία αυτής της στρατηγικής βαρυτάτων κυρώσεων ήταν στην καλυτέρα περίπτωση ανάμεικτος με επιγενείς ατέλειες. Η Κίνα και οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν πολύπλοκες και στενώς διαπλεκόμενες οικονομίες, από 650 δισεκατομμύρια δολάρια σε ετήσιες συναλλαγές, έως αμοιβαίες συμμετοχές χαρτοφυλακίου και επενδύσεις, προμήθεια υλικών και ανταλλακτικά και εργασία στις αλύσους εφοδιασμού. Δεν πρόκειται απλώς για ολίγους περιφερικούς ατάκτους θυσάνους νημάτων ενός τάπητος προς κοπή, τουναντίον είναι ένας ανθεκτικός και στερρώς υφανθείς τάπης που αντιστέκεται στην προσπάθειαν διαρρήξεώς του.

Σε αντίθεση με την καταστροφή του Β’ Μεγάλου Πολέμου, τώρα το διεθνές σύστημα φθείρεται στα άκρα του, δεν εκτυλίσσεται εντελώς, παρά τις οικονομικές και πανδημικές κρίσεις των δύο τελευταίων δεκαετιών. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι εταίροι τους ημπορεί να διακόψουν ορισμένες συνδέσεις τους με την Κίνα, επικεντρούμενες για λόγους εθνικής ασφαλείας κυρίως στην τεχνολογία υψηλών προδιαγραφών, αλλά θα εχρειάζοντο δεκαετίες συντονισμένης προσπαθείας και οικονομικής καταπονήσεως για να μειωθεί ο κύριος όγκος των εμπορικών σχέσεων. Οι άλυσοι εφοδιασμού θα αναδιατυπωθούν, ο τεχνολογικός ανταγωνισμός θα αρχίσει να κατακερματίζει τον κυβερνοχώρο και ο ανταγωνισμός για τις κρίσιμες πρώτες ύλες θα αυξηθεί, αλλά δεν υπάρχει μεγάλο περιθώριο για την πλήρη αποσύνδεση των μεγάλων οικονομιών, παρά τις τρέχουσες τριβές ΗΠΑ-Κίνας ή τους φόβους της βρετανικής εξόδου από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Μετατόπιση των γεωγραφικών αντιλήψεων

Σημειώνων ότι κάθε αιών έχει την ιδική του γεωγραφική προοπτική, ο Βρετανός γεωγράφος Σερ Χάλφορντ Τζων Μακίντερ έκανε μια σημαντική παρατήρηση στο βιβλίον του «Δημοκρατικά ιδεώδη και πραγματικότης – Μια Μελέτη στην Πολιτική της Ανασυγκροτήσεως», που εδημοσιεύθη το 1919: «Ενώ η γεωγραφία ημπορεί να μην αλλάξει επί πολύ χρόνο, αλλάζει ο τρόπος με τον οποίον οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και αλληλεπιδρούν με αυτήν.
Η τεχνολογία, οι οικονομικές δομές και οι εξελισσόμενες κοινωνικές και ιδεολογικές έννοιες παίζουν σημαντικόν ρόλο στην αλληλεπίδρασή μας με τον φυσικό κόσμο». Η μετάβαση από τον άνεμο στον άνθρακα και κατόπιν στο πετρέλαιον, ως πόρου της κινήσεως, είχε σημαντικόν αντίκτυπο όχι μόνον στην αντίληψη της αποστάσεως, αλλά και στην σχετική σημασία ορισμένων γεωγραφικών τοποθεσιών και διαδρομών. Καθώς μελετάμε για να ορίσουμε την γεωγραφία του 21ου αιώνος, είναι χρήσιμο να επισκοπήσουμε το παρελθόν, αναγνωρίζοντες ότι είναι πρωτίστως η ανθρωπίνη αλληλεπίδραση που παρέχει προοπτική και καθορίζει την σημασίαν της γεωγραφίας ανά πάσα στιγμή.

Στο βιβλίον του αυτό ο Μακίντερ γράφει με εξόχως διεισδυτικόν (έως προφητικότητος) πνεύμα: «… Μήπως δεν είναι η περιοχή – άξων της παγκοσμίου πολιτικής εκείνη η απέραντος περιοχή της Ευρασίας η οποία είναι απρόσιτος στα πλοία, αλλά οτην αρχαιότητα έστεκε ορθάνοικτη στους εφίππους νομάδες και σήμερα είναι σχεδόν παντελώς καλυμμένη με ένα δίκτυον σιδηροδρόμων ; Υπήρξαν ανέκαθεν και ευρίσκονται εδώ οι συνθήκες μιάς κινητικότητος, μιας στρατιωτικής και οικονομικής ισχύος μακράς εμβέλειας και όμως περιορισμένου χαρακτήρος. Η Ρωσία αντικαθιστά την Μογγολικήν Αυτοκρατορία. Η πίεσή της στην Φινλανδία, στην Σκανδιναβία, στην Πολωνία, στην Τουρκία, στην Περσία, στην Ινδία και στην Κίνα αντικαθιστά τις φυγόκεντρες επιδρομές των ανθρώπων της στέππας. Σε μεγάλη κλίμακα κατέχει στον κόσμο την κεντρική στρατηγική θέση, που αντιστοίχως για την Ευρώπη κρατεί η Γερμανία.

Αναγνωρίζοντες σοφώς τα θεμελιώδη όρια των δυνάμεών της οι κυβερνήτες της απεχώρησαν από την Αλάσκα, διότι είναι τόσον ασημαντο πολιτικώς για την Ρωσσία να μην κατέχει τίποτε υπερποντίως, όσον σημαντικό είναι για την Βρεττανία να είναι η υπάτη κυρίαρχος στον ωκεανό. Η ανατροπή της ισορροπίας ισχύος προς όφελος του κράτους – άξονος καταλήγουσα στην επέκταση του πέραν από τις συνοριακές χώρες της Ευρασίας θα επιτρέψει την χρήση των απεράντων ηπειρωτικών πόρων για την ναυπήγηση στόλου και τότε θα εμφανιστεί η “Παγκόσμιος Αυτοκρατορία”. Αυτό ημπορεί να συμβεί εάν η Γερμανία συμμαχήσει με την Ρωσσία.

Η απειλή ενός τέτοιου ενδεχόμενου θα φέρει την Γαλλία σε συμμαχία με τις υπερπόντιες δυνάμεις και οι Γαλλία, Ιταλία, Αίγυπτος, Ιαπωνία και Κορέα θα μεταβληθούν σε φυλάκια-γέφυρες, όπου οι “εξωτερικοί” στόλοι θα υποστηρίζουν στρατούς για να υποχρεώσουν τους συμμάχους της δυνάμεως-άξονος να αναπτύξουν χερσαίες δυνάμεις και να τους παρεμποδίσουν από την συγκέντρωση ολοκλήρου της ισχύος τους στην παραγωγή στόλων».

Γράφων στο τέλος του Α’ Μεγάλου Πολέμου, ο πολύς Μακίντερ εκαθόρισεν την γεωγραφίαν του νεογεννήτου 20ου αιώνος ως εστιαζομένη στην «Καρδιογαία» της Ευρασίας και σε έναν αγώνα εξουσίας μεταξύ αυτής της ηπειρωτικής καρδίας και των νησιωτικών θαλασσίων δυνάμεων γύρω από την περιφέρειάν της. Ο Μακίντερ υπεστήριξεν ότι η τεχνολογική καινοτομία, ιδιαιτέρως η σιδηροδρομική, θα επέτρεπε σε μια δύναμη της Καρδιογαίας να συνδέσει αρτίως τους πόρους και τον πληθυσμόν, της «Παγκοσμίας Νήσου». Με τις εσωτερικές γραμμές επικοινωνίας της προστατευόμενες από την θαλασσία ισχύ, η Καρδιογαία θα συγκεντρώσει εν συνεχεία τους πόρους της για να υπερβεί τις θαλάσσιες δυνάμεις. Οι φιλοδοξίες της Γερμανίας και των δυνάμεων του Άξονος στον Β΄ Μεγάλο Πόλεμο, όπως και της Σοβιετικής Ενώσεως στον Ψυχρό Πόλεμο, εφάνησαν να επιβεβαιούν αμφότερες την εκτίμηση του Μακίντερ, καθορίζουσες έτσι τα γεωπολιτικά περιγράμματα του 20ου αιώνος.

Η γεωγραφική προοπτική του εξελισσομένου αιώνος μόλις τώρα διαμορφούται σαφώς. Και στο επίκεντρόν της είναι μια αντιπαλότης μεταξύ της Κίνας και των ΗΠΑ, ο νικητής της οποίας θα διαδεχθεί την παντακοσιαετή κεντρική θέση της Ευρώπης στο παγκόσμιον σύστημα.

Το καθοριστικόν γεωγραφικό χαρακτηριστικό του 19ου αιώνος ήταν ο αντίκτυπος της βιομηχανικής επαναστάσεως στα κοινωνικοοικονομικά πρότυπα και στο διεθνές εμπόριον, με την αύξηση της αστικοποιήσεως, την εξειδίκευση της παραγωγής και την επέκταση των γραμμών εφοδιασμού πρώτων υλών και των αγορών. Αλλά, έκτοτε εξεκίνησαν κινούμενοι ποικίλοι μη ευδιάκριτοι ή αφανείς πληθυσμιακοί, οικονομικοί και υλικοτεχνικοί «οδοντωτοί τροχοί» το σύμπλοκον δίκτυον των οποίων ελειτούργησεν ως εκλυτικόν αίτιον για τους κατόπιν επελθόντες παγκοσμίους «ιστορικούς κατακλυσμούς» του 20ου αιώνος.

Οι θαλασσοχερσαίες αντιπαλότητες μεταξύ του Ηνωμένου Βασιλείου και της Ρωσίας διεξήχθησαν στο λεγόμενο «Μέγα Παίγνιον», ενώ η παγκόσμιος εξερεύνηση συνεπλήρωσε ικανό μέρος του εναπομείναντος κενού χώρου στους χάρτες, καταλείπουσα ολίγον χώρο απορροφήσεως – αποσβέσεως κατατριβών μεταξύ των εθνών. Καθώς ο αιών έφθανε στο τέλος του, ενεφανίσθησαν τα πρώτα σημεία της μελλοντικής προκλήσεως κατά της κεντρικότητος της Ευρώπης. Οι Ηνωμένες Πολιτείες μετεπήδησαν ριζικώς από ηπειρωτική σε διεθνοκρατική θέση, η οποία ετονίσθη στον Ισπανο-Αμερικανικό Πόλεμο του 1898, ενώ η Ιαπωνία κατά την περίοδον διακυβερνήσεως του Αυτοκράτορος Μεϊτζί ανέτρεψε την παλαιά ηπειρωτική τάξη, αντικαθιστώσα μιάν φθίνουσα Κίνα ως η νέα κεντρική δύναμη της Ασίας.

Θα ημπορούσαμε να μετακινηθούμε έτι περαιτέρω προς τα οπίσω, παρατηρούντες την μαζικήν άνοδο του υπερατλαντικού εμπορίου του 18ου αιώνος ως ορίζουσα ενός νέου κέντρου σε ένα τότε αναδυόμενο παγκόσμιο σύστημα, με τον απέραντον Ατλαντικό να αντικαθιστά την κλειστή Μεσόγειο ως κεντρικός σύνδεσμος του συστήματος αυτού. Προηγουμένως υπήρξεν ο 17ος αιών, καθοριζόμενος από τις συνθήκες της Βεστφαλικής Ειρήνης και την εμφάνιση του συγχρόνου εθνικού κράτους, κυριάρχου και εξουσιάζοντος λαούς, οικονομίαν και έδαφος.
Προ αυτού ήταν ο 16ος αιών, ο οποίος είδε την εμφάνιση του παγκοσμίως διασυνδεδεμένου δραστικού δρωμένου «ανακατανομής και καταλήψεως» γαιών, εκδηλουμένην χαρακτηριστικώς όχι τόσον στην ευρωπαϊκή κατάκτηση των αποικιών, όσον στην μαζική ιαπωνική δύναμη εισβολής που προσεπάθησε να διασχίσει την Κορέα στα τέλη του αιώνος αυτού, οπλισμένη με ευρωπαϊκά αρκεβούζια σε μια προσπάθειαν ανατροπής μιας κινεζικής παγκοσμίου τάξεως.

Επιρροές στην Γεωγραφία του 21ου αιώνος

Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα θα συνεχίσουν ευρισκόμενες στην πρώτη γραμμή της γεωγραφίας του 21ου αιώνος, με τις Ηνωμένες Πολιτείες να παραμένουν μια παραδοσιακή θαλασσία δύναμη, καθώς η Κίνα εργάζεται για να γεφυρώσει έναν ηπειρωτικό και έναν θαλάσσιο ρόλο της. Η Ευρώπη και η Ρωσία (… ατυχώς δίχως ουσιώδη μεταξύ τους συνεννόηση) θα διατηρήσουν την νυν δύναμη και την επιρροή τους, όμως σε ολίγον μικρότερον βαθμό και ενώ ημπορεί να κλίνουν κατά τι προς τους μεγαλυτέρους πόλους ισχύος (ιδίως η Ευρώπη προς τις ΗΠΑ), δεν θα περιπέσουν σε εξαναγκαστικές «κλειδωμένες» συμμαχίες.

Η Ρωσία ημπορεί να ευθυγραμμισθεί με την Κίνα, αλλά οι κινεζικές πρωτοβουλίες στην Αρκτική, στην Κεντρική Ασία, στον Ινδικόν Ωκεανό και στην Μέση Ανατολή, καταπατούν (όλες τους) περιοχές παραδοσιακών ρωσικών συμφερόντων. Ενώ η Ευρώπη και οι Ηνωμένες Πολιτείες ενδέχεται να ευθυγραμμισθούν σε πολλά θέματα, η Ευρώπη ενσωματώνεται ολοέν και περισσότερον σε διηπειρωτικούς χερσαίους εμπορικούς δρόμους και έρχεται σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες σε ποικίλα «ρυθμιστικά μέτωπα», από την φορολογία στον κυβερνοχώρο έως τους περιβαλλοντικούς κανονισμούς.

Οι διαμορφωτικές τεχνολογίες του 21ου αιώνος θα περιλαμβάνουν επίσης και μιαν άλλη στροφή στο ενεργειακό αντικείμενο, εγκαταλείπουσες μερικές περιοχές ως ολιγότερον σημαντικές και αναδεικνύουσες άλλες ως το κέντρον του ανταγωνισμού περί τους ενεργειακούς πόρους, (συμπεριλαμβανομένου του θαλασσίου βυθού και ενδεχομένως του διαστήματος). Η τοπική παραγωγή ενεργείας, είτε μέσω της αιολικής και ηλιακής τεχνολογίας, είτε μέσω πυρηνικών μικροαντιδραστήρων, θα διανοίξει ευκαιρίες σε έως τούδε αποσυνδεδεμένες περιοχές, από την Αρκτική έως τα υψίπεδα της Ινδοκίνας. Επίσης οι γεωργικές επιστήμες θα αλλάξουν περαιτέρω τνη σχέση μεταξύ πληθυσμών και γης, προσαρμοχόμενες καταλλήλως στις μεταβαλλόμενες κλιματολογικές συνθήκες και στις τάσεις αστικοποιήσεως. Οι βιοϊατρικές τεχνολογίες θα μετριάσουν μερικές από τις δημογραφικές προκλήσεις της γηράνσεως του πληθυσμού, ανατρέπουσες τα παραδοσιακά οικονομικά πρότυπα τα οποία προτιμούν την συνεχιζομένη διεύρυνση των ομάδων εργασίας. Η αυξανομένη υπερηχητικότης θα απομειώσει περαιτέρω τον αντίκτυπον της αποστάσεως και η επέκταση των αυτόνομων οπλικών συστημάτων θα αλλάξει και πάλιν τη γεωγραφία του πολέμου.

Τέλος το διάστημα θα καταστεί το νέο πεδίον μάχης για ανταγωνιστικές διαδρομές της ροής πληροφοριών και ο ανταγωνισμός θα επεκταθεί στην φυσικήν υποδομή και στις αιθέριες έννοιες του κυβερνοχώρου.

Αυτή η αναδυομένη γεωγραφική προοπτική του 21ου αιώνος εξακολουθεί να ευρίσκεται ελαφρώς εκτός εστιάσεως. Αλλά το βέβαιον είναι ότι θα περιστρέφεται γύρω από την Κίνα και τις Ηνωμένες Πολιτείες, παγκοσμίου κλίμακος δυνάμεις, ευρισκόμενες σε πολύμορφο και πολυεπίπεδον ανταγωνισμό για την κεντρική – κυριαρχική θέση στο παγκόσμιο σύστημα.