Η εξαγγελία κατασκευής της «Διώρυγας της Κωνσταντινούπολης» από τον Ερντογάν σημαίνει ότι η Άγκυρα αυξάνει την γεωπολιτική επιρροή της έναντι των μεγάλων δυνάμεων και φέρνει στο προσκήνιο την Συνθήκη του Μοντρέ, η οποία θεωρείται από την Τουρκία ως ασύμβατη με τις στρατηγικές φιλοδοξίες της στην Μαύρη Θάλασσα και Ανατολική Μεσόγειο.

Σύμφωνα με την Συνθήκη του Μοντρέ της 20ης Ιουλίου 1936 η Τουρκία έχει τον έλεγχο των Στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων και ρυθμίζει τις διελεύσεις των πλοίων. Η Τουρκία μπορεί να περιορίσει ή να αποκλείσει αυτές τις διελεύσεις μόνο όταν βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση.
Η Συνθήκη του Μοντρέ αντικατέστησε την Συνθήκη των Σεβρών (1920) και αναφορικά με τα Στενά την Συνθήκη της Λοζάνης (1923), υπεγράφη δε από την Σοβιετική Ένωση, Βουλγαρία, Ρουμανία, Γαλλία, Βρετανία, Ιταλία, Ιαπωνία, Γιουγκοσλαβία, Ελλάδα και Τουρκία.
Η Συνθήκη της Λοζάνης που προηγήθηκε αυτής του Μοντρέ είχε απαγορεύσει την τουρκική στρατιωτική ανάπτυξη κατά μήκος του Βοσπόρου και εγκατέστησε διεθνή επιτροπή για τη ρύθμιση της θαλάσσιας κυκλοφορίας. Η Συνθήκη του Μοντρέ αναιρεί αυτές τις διατάξεις και έδωσε στην Τουρκία το δικαίωμα να περιορίσει ή να απαγορεύσει τη διέλευση ξένων στρατιωτικών πλοίων κατά τη διάρκεια του πολέμου, επιβάλλοντας παράλληλα αυστηρά όρια στη διέλευσή τους σε περιόδους ειρήνης.

Η Συνθήκη ίσχυσε απρόσκοπτα έως σήμερα, ακόμη και κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν εν ισχύ λόγω της ουδετερότητας της Τουρκίας. Η Συνθήκη εγγυάται την ελεύθερη ναυσιπλοΐα από τα μη στρατιωτικά πλοία σε καιρό ειρήνης. Επιτρέπει στην Τουρκία την στρατιωτικοποίηση των Στενών. Επιτρέπει τη διέλευση πολεμικών πλοίων των παρευξείνιων χωρών με ειδοποίηση μιας εβδομάδας και υπό κάποιους όρους εκτοπίσματος, μεγέθους, οπλισμού. Περιορίζει όμως σημαντικά το πέρασμα των πολεμικών πλοίων που δεν ανήκουν σε κράτη της Μαύρης Θάλασσας (προειδοποίηση διέλευσης, όριο εκτοπίσματος πλοίων, περιορισμός οπλισμού, μη διέλευση αεροπλανοφόρων κλπ).

Σύμφωνα με το στρατιωτικο-πολιτικό κατεστημένο του Ερντογάν το status quo της Συνθήκης του Μοντρέ θεωρείται «δεύτερη Συνθήκη των Σεβρών», δηλαδή κάτι ως το τουρκικό ισοδύναμο της συμφωνίας Sykes-Picot της Μέσης Ανατολής. Θυμίζουμε ότι η Συμφωνία των Σεβρών, μια συμφωνία διαίρεσης της Τουρκίας, επιβλήθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μετά την ήττα της στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Συνθήκη των Σεβρών μετά τον επιτυχημένο πόλεμο του Κεμάλ Ατατούρκ ακυρώθηκε και αντικαταστάθηκε από την Συνθήκη της Λοζάνης.
Η Συνθήκη του Μοντρέ ήταν ένα από τα αποτελέσματα της Λοζάνης, καθιερώνοντας τον τουρκικό έλεγχο στα Στενά. Στην τουρκική συλλογική μνήμη η Συνθήκη του Μοντρέ θεωρείται μεν συγκριτικά καταφανώς πιο συμφέρουσα αυτής των Σεβρών, εξακολουθεί όμως να στερεί από την Τουρκία του 21ου αιώνα τα κυριαρχικά της δικαιώματα στις θαλάσσιες λωρίδες της Θάλασσας του Μαρμαρά (Θάλασσα της Προποντίδας).

Δεδομένου ότι η Συνθήκη του Μοντρέ δεν μπορεί να τεθεί υπό αμφισβήτηση ή υπό διαπραγμάτευση, καθώς αυτό δεν είναι εφικτό από την άποψη του Διεθνούς Δικαίου και χωρίς να προκληθούν συγκρουσιακές αντιπαραθέσεις που μπορεί να καταλήξουν σε πόλεμο, η Τουρκία θέτει ως στόχο τον 21ο αιώνα να παρακάμψει την Συνθήκη με το τετελεσμένο γεγονός της κατασκευής του «Istanbul Canal». Η Διώρυγα θα ξεκινά στην πόλη Silivri (Σηλυβρία) της ακτής του Μαρμαρά και εκτεινόμενη σε μήκος 45 χλμ περίπου θα τελειώνει στην Μαύρη Θάλασσα, κοντά στην πόλη Yalıköy (Πόδημα).

Το έργο της κατασκευής τεχνητής πλωτής οδού παράλληλης με τα Στενά του Βοσπόρου φέρνει μαζί του αυξημένους γεωπολιτικούς κινδύνους και εκτεταμένες διεθνείς μοχλεύσεις σε μια εποχή που οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ αυξάνουν την ένταση με την Ρωσία.
Η Διώρυγα θα δώσει στην Τουρκία μια ισχυρή θέση μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων Δύσης και Ανατολής, καθώς θα αποκτήσει μια εναλλακτική λύση η οποία θα βρίσκεται πλήρως υπό την κυριαρχία της και πέρα από τους περιορισμούς του Μοντρέ.
Χαρακτηριστικά αναφέρουμε πρόσφατη συνέντευξη του Ερντογάν, ο οποίος ερωτηθείς εάν η Διώρυγα της Κωνσταντινούπολης θα αναιρέσει την Συνθήκη του Μοντρέ απάντησε ότι «το Μοντρέ είναι δεσμευτικό μόνο για τον Βόσπορο, η Διώρυγα είναι εκτός πεδίου εφαρμογής της Συνθήκης του 1936».

Η Ρωσία από την πλευρά της ουδόλως επιθυμεί η Διώρυγα να επηρεάσει τους κανόνες του Μοντρέ και θα θεωρήσει το έργο τουρκικό ζήτημα εφόσον δεν αλλάξει αυτό το καθεστώς, το οποίο όχι μόνο θέτει κανόνες διέλευσης μέσω του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων, αλλά ρυθμίζει επίσης την συνολική χωρητικότητα των πλοίων παράκτιων και μη παράκτιων χωρών της Μαύρης Θάλασσας. Τουτέστιν θέτει σαφέστατα την άποψη ότι η Διώρυγα δεν μπορεί να αλλάξει το καθεστώς διέλευσης πολεμικών πλοίων.

Οι ΗΠΑ στο παρελθόν έχουν συχνά συμβουλεύσει την Τουρκία να αψηφήσει το Μοντρέ καθώς περιορίζει τη διέλευση στρατιωτικών πλοίων, με τους αυστηρότερους κανόνες να ισχύουν για τις χώρες που δεν ανήκουν στη Μαύρη Θάλασσα. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η σύμβαση απέκλειε τις προσπάθειες των ΗΠΑ να αναπτύξουν αεροπλανοφόρα, υποβρύχια και πλοία βαριάς χωρητικότητας στη Μαύρη Θάλασσα για να κρατήσουν τη Σοβιετική Ένωση υπό πίεση.
Το 2008, η Τουρκία αρνήθηκε άδεια σε μεγάλα αμερικανικά πολεμικά πλοία να εισέλθουν στη Μαύρη Θάλασσα, επικαλούμενη την Συνθήκη, μετά τη στρατιωτική επέμβαση της Ρωσίας εναντίον της Γεωργίας στη σύγκρουση της Νότιας Οσετίας και Αμπχαζίας.

Η κυβέρνηση Μπάιντεν έχει θέσει ως στόχο να περιορίσει την Ρωσία και να συνεχίσει την περικύκλωση της, ενισχύοντας την παρουσία αμερικανο-νατοϊκών δυνάμεων και στην Μαύρη Θάλασσα. Εν μέσω της αντιπαράθεσης στην Ανατολική Ουκρανία μεταξύ ουκρανικών δυνάμεων και ρωσόφωνων, η Διώρυγα της Κωνσταντινούπολης και η επαπειλούμενη διαμάχη για την Συνθήκη του Μοντρέ προσθέτει μια επιπλέον κλιμάκωση στην συγκρουσιακή πορεία ΗΠΑ-Ρωσίας και στον νέο Ψυχρό Πόλεμο.

Στην επανευθυγράμμιση, ανασημασιοδότηση της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής το «Istanbul Canal» αναδύεται ως ένας μοχλός ενδυνάμωσης της Τουρκίας στο διεθνές γεωπολιτικό στερέωμα. Το ζήτημα έχει εκτεταμένες διεθνείς προεκτάσεις, τις οποίες θα προσπαθήσει να εκμεταλλευτεί ο Ερντογάν για την διασφάλιση των συμφερόντων της χώρας του.
Καθόσον η Τουρκία κείται σε γεωγραφικό χώρο γεωπολιτικής διεπαφής μεταξύ Ευρώπης, Βόρειας Αφρικής και Κεντρικής Ασίας επηρεάζει σημαντικά τον αστερισμό εξουσιών στην Ευρασία και ως εκ τούτου η Γεωπολιτική της χώρας αυτής είναι ένα σημαντικό κριτήριο για την εκτίμηση της κατάστασης των τουρκικών συμφερόντων, συμφέροντα που σχετίζονται και με τον ελλαδικό χώρο σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο.

Αυτό γίνεται πιο κατανοητό αν αναλογισθούμε ότι η Τουρκία, παρά τα αντιθέτως αναμηρυκαζόμενα από το αθηναϊκό πολιτικο-στρατιωτικό κατεστημένο, τα τελευταία χρόνια από αντικείμενο, παθητικός παίκτης, των διεθνών εξελίξεων έχει καταφέρει να αναγορευθεί σε υποκείμενο της διεθνούς πολιτικής, σε αντίθεση με την Ελλάδα που συνεχίζει να ακολουθεί πολιτική μανδαρίνου στις ΗΠΑ και στο ΝΑΤΟ.

Γ. Λιναρδής