Καθώς συνεχίζουν να μαίνονται οι ποικίλης κλίμακας μάχες μεταξύ των δυνάμεων Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν στην αμφισβητούμενη περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, υλοποιείται ένας πολύ ισχυρότερος και ευρύτερος ανταγωνισμός για την περιφερειακή επιρροή στον Νότιο Καύκασο. Η σύγκρουση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, (η οποία έχει τη δική της ξεχωριστή ιστορική προέλευση), είναι απλώς ένα τμήμα του ευρύτερου γεωπολιτικού ανταγωνισμού μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας, καθώς η ολοένα και πιο φιλόδοξη Τουρκία αμφισβητεί το status quo σε αυτήν ζώνη, όπως και στις λοιπές εθνοτικά και θρησκευτικά «αλληλεπικαλυπτόμενες» περιφέρειες της Ρωσίας.

Ο Νότιος Καύκασος είναι ένα περιβάλλον πολύ περίπλοκο για έναν τέτοιον ανταγωνισμό, δεδομένου των πολυάριθμων λαών και των πολυεπιπέδων αντιπαραθέσεων στην ευρύτερη περιοχή του. Αυτή η ιδιάζουσα δυναμική οδήγησε τη Ρωσία να προσεγγίσει προσεκτικά την κρίση, με το ρόλο της Μόσχας να επικεντρώνεται στις προσπάθειες διαμεσολάβησης μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν. Αλλά όσο το Αζερμπαϊτζάν, (απολαμβάνοντας την «προνομιακή» τουρκική στρατιωτική υποστήριξη), βλέπει στο πεδίο της μάχης εξαίσιες ευκαιρίες για εδαφικά κέρδη, η διαμεσολάβηση είναι πολύ απίθανο να αποδειχθεί καρποφόρα.
Τελικά, η εξελισσόμενη σύγκρουση θα οδηγήσει σε ανανεωμένες διαπραγματεύσεις οι οποίες θα διαμορφώσουν τη μοίρα όχι μόνο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, αλλά γενικότερα την ισορροπία μεταξύ ρωσικής και τουρκικής επιρροής στον Νότιο Καύκασο.

Οι συνεχείς προσπάθειες της Ρωσίας στον Καύκασο και οι ποικίλες ευκαιρίες της Τουρκίας

Από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και ένθεν, η Ρωσία αγωνίσθηκε να διατηρήσει την κυριαρχία και τη σταθερότητα και στις δύο πλευρές του Καυκάσου. Στον Βόρειο Καύκασο, (μέρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας), η Μόσχα έχει αγωνιστεί για την ριζική καταπολέμηση του αυτονομισμού και της τρομοκρατίας στην Τσετσενία και στο Νταγκεστάν, ιδιαίτερα κατά την δεκαετία του 1990. Στον Νότιο Καύκασο, αγωνίσθηκε να διατηρήσει φιλικούς δεσμούς με τις πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες που έγιναν ανεξάρτητα κράτη. Περιορίζοντας τις προσπάθειές της αλλά και τις εξελισσόμενες περιφερειακές δυναμικές, οι ραγδαία αυξανόμενες φιλοδοξίες εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας, που εκτείνονται από τη Μέση Ανατολή στην Ευρώπη και τώρα στον Καύκασο, δημιουργούν μια δυνητικά σημαντική πρόκληση για τη μακροπρόθεσμη στρατηγική της Ρωσίας στην περιοχή.

Άξονας της στρατηγικής της Ρωσίας στον Νότιο Καύκασο ήταν η ευαίσθητη εξισορροπιστική προσπάθεια διατήρησης καλών διπλωματικών και οικονομικών δεσμών με την Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν.
Αν και η κατάσταση απλοποιείται συχνά καθώς η Ρωσία συμπαρίσταται εν πολλοίς στην Αρμενία, στην πραγματικότητα, η Ρωσία εξισορροπεί τη στρατιωτική της παρουσία και τις αλληλεπιδράσεις της με την Αρμενία μέσω πωλήσεων όπλων και εμπορίου με το Αζερμπαϊτζάν. Η αποφυγή του ανταγωνισμού του Αζερμπαϊτζάν ήταν το κλειδί για τις προσπάθειες της Ρωσίας, ώστε να μην αποκλειστεί εντελώς από τον Νότιο Καύκασο ή να μη διαθέτει τίποτα περισσότερο από το «Αρτσάκχ» (επίσημο όνομα του αυτόνομου Ναγκόρνο Καραμπάχ), έναν πολιορκούμενο Αρμένιο σύμμαχο σε ένα εχθρικό περιβάλλον. Οι διχασμένες εξωτερικές συμμαχίες του Αζερμπαϊτζάν με την Ρωσία αφ’ ενός και οι δεσμοί του με την Τουρκία και το ΝΑΤΟ αφ’ ετέρου, αναγκάζουν ωστόσο τη Ρωσία να προσπαθήσει επίσης να περιορίσει τις αλληλεπιδράσεις του Αζερμπαϊτζάν με την Τουρκία ή το ΝΑΤΟ. Έτσι προστίθεται ένα ακόμη επίπεδο ιδιάζουσας πολυπλοκότητας στις ρωσικές σχέσεις με το Αζερμπαϊτζάν.

Προφανώς αυτή η κατάσταση παρέχει περισσότερες ευκαιρίες στην Τουρκία. Οι τουρκικές γεωπολιτικές φιλοδοξίες έχουν αυξηθεί μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα το 2016 και την επακόλουθη ισχυροποίηση της εξουσίας του Προέδρου – «Σουλτάνου» Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Δεδομένου του φυσικού ανταγωνισμού μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας, όταν και οι δύο επιδιώκουν να ασκήσουν επιρροή πέρα από τα σύνορά τους, έχουν παρατηρηθεί αντιθέσεις μεταξύ τους στη Συρία, στη Λιβύη και (σε μικρότερο βαθμό) ακόμη και σε μέρη όπως η Ουκρανία και η Γεωργία. Πιθανότατα η κλιμάκωση των συγκρούσεων μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας από τον Ιούλιο του 2020 παρείχε την τέλεια ευκαιρία στην Τουρκία να εντείνει τις προσπάθειές της στην περιοχή.
Η υποστήριξη του Αζερμπαϊτζάν επιτρέπει στην Τουρκία (σε ρόλο αγαθοεργού συγγενούς) να αμφισβητήσει την αποτελεσματικότητα της στρατηγικής διαχείρισης της Ρωσίας στον Νότιο Καύκασο και κατ' επέκταση να αμφισβητήσει το γεωπολιτικό status quo κατά μήκος της ευάλωτης νότιας περιφέρειας της Μόσχας.

Η Τουρκία έχει ιστορικά ανταγωνιστεί με τη Ρωσία για την ηγεμονία σε αυτήν την σκληρή ευρασιατική «γειτονιά», κάτι που καταφαίνεται στις προς Βορρά επεκτατικές προσπάθειες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον 17ον αιώνα και πλέον πρόσφατα στο ρόλο της Τουρκίας του Ψυχρού Πολέμου ως προπυργίου του ΝΑΤΟ στο νότιο μέτωπο της Σοβιετικής Ένωσης. Λαμβάνοντας υπόψη τις τρέχουσες διογκούμενες γεωπολιτικές φιλοδοξίες της Άγκυρας, (αποτέλεσμα της πατριωτικής-εθνικιστικής πολιτικής πρακτικής του Ερντογκάν), τα δύο αυτά έθνη για άλλη μια φορά συγκρούονται μετωπικά στον Καύκασο. Ο ανταγωνισμός με τη Ρωσία υπήρξε στο επίκεντρο της «Νεο-Οθωμανικής» φιλοδοξίας της Τουρκίας να επεκτείνει τη γεωπολιτική της επιρροή και τη στρατιωτική παρουσία της στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική ή ακόμη και να προκαλέσει τις ευρωπαϊκές δυνάμεις.
Οι περιπέτειες στη Συρία και στη Λιβύη, τόσο για τη Ρωσία όσο και για την Τουρκία, τις έφεραν στο χείλος της ανοικτής ένοπλης σύγκρουσης, αλλά προφανώς δεν έχουν αποθαρρύνει την Τουρκία, η οποία τώρα μεταφέρει τον ανταγωνισμό στην ίδια την αυλή της Ρωσίας.

Το διογκούμενο πρόβλημα στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ

Πριν από την έξαρση των εχθροπραξιών στις 27 Σεπτεμβρίου, αρκετοί μήνες έντονων στρατιωτικών διεπαφών υψηλού επιπέδου, κοινές στρατιωτικές ασκήσεις και μια ξαφνική αύξηση των πωλήσεων όπλων στο Αζερμπαϊτζάν, βοήθησαν την Τουρκία να προετοιμάσει πολύπλευρα το Αζερμπαϊτζάν ώστε να προκαλέσει σημαντικά την ικανότητα της Ρωσίας να διατηρήσει την παρέμβασή της μεταξύ της Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν.

Αυτή η τουρκική δραστηριότητα ακολούθησε την κλιμάκωση μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν τον Ιούλιο, κλιμάκωση η οποία πιθανότατα παρείχε την ευκαιρία στην Τουρκία να πείσει την ηγεσία των Αζερμπαϊτζάν για τη ειλικρινή και μεγαλύτερη προσπάθεια της Άγκυρας για αναδιαμόρφωση του status quo στην περιοχή.
Η Τουρκία έχει υποστηρίξει άμεσα τους Αζέρους στη συνεχιζόμενη μάχη, διευκολύνοντας την παρουσία τουρκόφιλων Σύρων μαχητών μεταξύ των δυνάμεων του Αζερμπαϊτζάν, αλλά ακόμη και αναπτύσσοντας τα δικά της μαχητικά αεροσκάφη F-16 στο Αζερμπαϊτζάν κατά τις αρχικές φάσεις της σύγκρουσης.

Ο ανταγωνισμός μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας είναι απίθανο να οδηγήσει σε τελική σύγκρουση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, όχι μόνον επειδή η Μόσχα και η Άγκυρα φοβούνται έναν καταστροφικό αγώνα.
Παρά τον σαφή ρόλο της Τουρκίας στη διευκόλυνση ή ακόμη και στην υποκίνηση αυτής της πρόκλησης ενάντια στη θέση της Ρωσίας στον Νότιο Καύκασο, η Νέο-Οθωμανική Άγκυρα δεν θέλει πλήρη στρατιωτικό ανταγωνισμό με τη Ρωσία σε αυτό το πρώιμο στάδιο της γεωπολιτικής αναβίωσής της. Προφανώς για τον καθένα παίκτη αυτού του σκληρού γεωστρατηγικού παιγνίου, μια εξαντλητική σύγκρουση θα έβλαπτε τις ήδη δύσκολες οικονομικές καταστάσεις στο εσωτερικό του και θα μπορούσε να έχει σοβαρές συνέπειες στα άλλα θέατρα όπου αντιτίθενται.

Η Τουρκία έχει αποδείξει την προθυμία και την ικανότητά της να ανταγωνιστεί τη Ρωσία με καλομελετημένους τρόπους στη Συρία και στη Λιβύη, όπου οι ενεργές συμφωνίες αποκλιμάκωσης και κατάπαυσης του πυρός έχουν αποτρέψει τις πλέον σημαντικές στρατιωτικές αντιθέσεις.
Η ενεργοποίηση μιας ρωσικής επέμβασης υπέρ της Αρμενίας θα μπορούσε τελικά να αποδειχθεί ωφέλιμη για την Τουρκία, επειδή η ρωσική συμμετοχή θα μπορούσε ενδεχομένως να καταστρέψει οριστικά την ιδιότυπη ατροφική σχέση Ρωσίας-Αζερμπαϊτζάν.

Μέχρι στιγμής, οι τουρκικές και οι ρωσικές δυνάμεις δεν έχουν άμεση εμπλοκή μεταξύ τους στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Η Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν εργάζονται πιθανότατα για να διατηρήσουν αυτήν την κατάσταση, καθώς μια τέτοια δυναμική αντιπαράθεση θα τερματίσει σχεδόν σίγουρα οποιαδήποτε κέρδη στο πεδίο της μάχης του Αζερμπαϊτζάν: Περισσότερη τουρκική στρατιωτική υποστήριξη θα οδηγούσε στην ανάπτυξη ρωσικών δυνάμεων, οπότε θα παρέβλαπτε δραματικά την όποια έως τούδε πρόοδο του Αζερμπαϊτζάν.
Αλλά για την Τουρκία, η ενεργοποίηση μιας ρωσικής επέμβασης για την υποστήριξη της Αρμενίας θα μπορούσε τελικά να αποδειχθεί επωφελής. Αυτό επειδή η συμμετοχή της Ρωσίας υπέρ της Αρμενίας θα μπορούσε να καταστρέψει τη σχέση Ρωσίας-Αζερμπαϊτζάν. Η Ρωσία αναγνωρίζει αυτό που βλέπει και η Τουρκία, οπότε έτσι δεν έχει παίξει άμεσο στρατιωτικό ρόλο στην εν λόγω σύγκρουση έως τώρα.

Η Ρωσία αντιμέτωπη με την διλημματική επιλογή αφ’ ενός μεταξύ διακοπής των στρατιωτικών φιλοδοξιών του Αζερμπαϊτζάν και της Τουρκίας, αφ΄ ετέρου της διατήρησης της επιρροής της στον Νότιο Καύκασο πέραν της Αρμενίας, προσπάθησε να σταματήσει τους Αζέρους και να προστατεύσει τους Αρμένιους μέσω διπλωματικής λύσης κατά τις τρέχουσες μάχες στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Όμως, η επίτευξη ενός αποτελέσματος με διαπραγμάτευση θα είναι δύσκολη, ειδικά καθώς το Αζερμπαϊτζάν βλέπει ευκαιρίες για περισσότερα εδαφικά οφέλη.

Η Ρωσία και άλλοι διεθνείς διαμεσολαβητές, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Γαλλία, οι οποίοι διευθύνουν από κοινού τον «Οργανισμό για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη». Ο «Όμιλος του Μινσκ» που ηγείται των προσπαθειών διαμεσολάβησης στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, κατάφερε να οργανώσει χωριστές συνεδρίες διαμεσολάβησης μέχρι το επίπεδο των Υπυργών Εξωτερικών. Ωστόσο, εν μέσω των σφοδρών μαχών, δεν έχουν πραγματοποιηθεί άμεσες συνομιλίες μεταξύ των δύο εμπολέμων.

Ευρύτεροι και μακροπρόθεσμοι ρωσικοί στόχοι

Χώρες όπως η Γεωργία και το Ιράν έχουν διαδραματίσει δευτερεύοντα αλλά συνάμα κρίσιμο ρόλο στην κρίση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, περιορίζοντας περαιτέρω την όποια άδηλη επιθυμία της Ρωσίας για κλιμάκωση εκεί.
Και οι δύο χώρες έχουν χρησιμεύσει ως υλικοτεχνικές συνδέσεις με τους διάφορους παράγοντες της σύγκρουσης, με τη Γεωργία να παρέχει απευθείας αεροπορική σύνδεση μεταξύ Τουρκίας και Αζερμπαϊτζάν και το Ιράν να παρέχει σύνδεση μεταξύ Ρωσίας και Αρμενίας. Αν και η Γεωργία και η Ρωσία είχαν από καιρό μια σχέση ανταγωνιστική, (δεδομένης της υποστήριξης της Ρωσίας στις αποσχισμένες δημοκρατίες της Αμπχαζίας και της Νότιας Οσετίας), η Ρωσία δεν θέλει να επιδεινωθεί η σχέση.

Η μεγαλύτερη ρωσική στρατιωτική παρουσία στην Αρμενία σίγουρα θα προκαλούσε ανησυχία στη Γεωργία, πυροδοτώντας ενδεχομένως κάποια στενότερη συνεργασία μεταξύ Τουρκίας και Γεωργίας. Όσον αφορά στο Ιράν, η Μόσχα έχει αρκετά θετικούς δεσμούς με την Τεχεράνη, η οποία συνεχίζει να επιτρέπει την παράδοση ρωσικών όπλων στην Αρμενία. Όμως ο ιρανικός λαός, λόγω θρησκευτικής συγγενείας, έχει λιγότερο ξεκάθαρες απόψεις σχετικά με τη σύγκρουση μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν, με διαμαρτυρίες υπέρ του τελευταίου που ξέσπασαν σε ολόκληρο το Ιράν κατά τη διάρκεια της τρέχουσας κρίσης.
Οι συνεχιζόμενες μάχες ή μια περαιτέρω κλιμάκωση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ θα επιδεινώσουν την ιρανική συνεργασία με τη Ρωσία, ενισχύοντας πιεστικά την ήδη επιτακτική ανάγκη της Ρωσίας να σταθεροποιήσει τη σύγκρουση στον Νότιο Καύκασο.

Αν και η τουρκική πρόκληση στον Νότιο Καύκασο είχε αρχικά αιφνιδιάσει τη Ρωσία, το αποτέλεσμα της τρέχουσας κρίσης πιθανόν θα οδηγήσει τη Ρωσία να διατηρήσει ή ακόμη και να ενισχύσει τη θέση της στον Νότιο Καύκασο.
Εάν πράγματι επιτευχθεί ένας ουσιώδης και βιώσιμος διαμεσολαβητικός διακανονισμός, το σχήμα και η μορφή αυτής της συμφωνίας θα καθορίσουν τον ρόλο της Ρωσίας, καθώς και το δυναμικό των μελλοντικών κλιμακώσεων και περαιτέρω προκλήσεων στην περιοχή. Για παράδειγμα η Ρωσία και ο ΟΑΣΕ, βρίσκονται σε επεξεργασία της ιδέας μιας ρωσικής ειρηνευτικής δύναμης που θα διαχωρίζει αποτελεσματικά τις Αρμενικές και τις Αζερικές δυνάμεις.

Βεβαίως το Αζερμπαϊτζάν αντιμετωπίζει την προοπτική μιας τέτοιας ανάπτυξης ως συγκρότηση ενός μόνιμου ισχυρού συνασπισμού ενάντιου στην αποβολή της Αρμενίας από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Η Ρωσία θα εξακολουθήσει να προσπαθεί να πείσει το Αζερμπαϊτζάν να αποδεχθεί μία τέτοια προοπτική, ίσως με αντάλλαγμα μια σειρά από πολύπλοκες εγγυήσεις και διαδικασίες.
Εάν μπορέσει να επιτύχει μια διαρκή τέτοια συμφωνία, η Ρωσία θα έχει επιτύχει τον στόχο της να διατηρήσει τη σχέση της με το Αζερμπαϊτζάν, μάλιστα δε θα μπορέσει να γίνει ακόμη πιο σημαντικός διαμεσολαβητής στον Νότιο Καύκασο παρά τις επίμονες τουρκικές προσπάθειες να εμποδιστεί.

Α. Κωνσταντίνου